جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الهیات طبیعی (عقلی)، در تبیین و اثبات آموزه‎های دینی، به ویژه در زمینه خداشناسی، از تفکر عقلی درباره اوصاف جهان، مانند امکان، حرکت و حدوث (الهیات طبیعی بالمعنی الاخص) یا نظم و اتقان در عالم طبیعت (الهیات طبیعی بالمعنی الاخص) بهره می‎برد. الهیات طبیعی به معنای خاص آن- به ویژه در جهان مسیحیت- فراز و فرودهایی را پشت سر گذاشته و طرفداران و منتقدان نام آشنایی در میان فلاسفه، دانشمندان و متکلمان داشته است، ایان باربور، شرح مبسوطی از این تحولات را گزارش کرده و خود نیز از دو منظر معرفت شناختی و دین شناختی، آن را نقد کرده است. اگر چه، برخی از تقریرهایی که از الهیات طبیعی ارائه شده، نا استوار و نقدپذیر است، ولی پاره‎ای از آن‎ها استوار و قابل دفاع می‏باشد، و برخی از نقدها ناشی از انتظارات نابجایی است که از آن مطرح شده است.

نوشتار پیش روی، در صدد تبیین کیفیت علم الهی به مخلوقات است، که مورد اختلاف عالمان اسلام اعم از متکلمان و فلاسفه است. و در این راستا به تبیین نظریه مشاء به ویژه ابن سینا در این باره، و سپس اشکالاتی که از سوی محقق طوسی بر آن وارد شده است، می‌پردازد، و در ادامه با بیان پاسخ‌های محقق لاهیجی به محقق طوسی در دفاع از ابن سینا با رویکردی انتقادی پاسخ‌های محقق لاهیجی را ارزیابی می‌کند، و اثبات می‌کند که لازمه نظریه ابن سینا در کیفیت علم به مخلوقات، خالی شدن ذات الهی از علم تفصیلی به مخلوقات، اتصاف ذات الهی به صفات زائد حقیقی، و نیز اتصاف ذات به قبول انفعالی و پذیرش از غیر می‌شود، که خود ابن سینا و محقق لاهیجی نیز آن را امری محال می‌دانند. پوشیده نیست که نوشتار حاضر در صدد بیان پاسخ‌های بنایی است؛ وگرنه مبنای ابن سینا و پیرو او محقق لاهیجی و نیز مبنای محقق طوسی مورد اشکال است، که در لابلای نقد و بررسی‌ها، به پاسخ‌های مبنایی نیز اشاراتی شده است.

نوشتار حاضر به مسأله دعا نزد قبور پرداخته و مشروعیت آن را به کمک این ادله اثبات می¬کند: 1. بیان احادیثی از پیامبر اکرم6(ص) که در متون روایی معتبر اهل سنت نقل شده و مشروعیت دعا نزد قبور مسلمانان را به طور مطلق اثبات می‌کند، 2. بیان مواردی از سیره و دیدگاه سلف در باره دعا نزد قبر پیامبر اکرم(ص)، 3. معرفی مکان¬هایی ویژه که برای عبادت مورد توجه قرار گرفته است، 4. آشکار نمودن تناقضات موجود در آثار ابن تیمیه و وهابیان در مسئله جواز دعا نزد قبور، 5. اثبات ناصوابی برداشت¬های وهابیت از احادیث، 6. اثبات ناکارآمدی قاعده سد ذرایع.

خواجه نصیر الدین طوسی از متکلمان بزرگ شیعی بوده و دارای آثار ارزشمندی است. آثار کلامی وی خصوصا تجرید الاعتقاد همواره مورد توجه دانشمندان اعم از شیعه و سنی بوده است. احاطه او بر علوم مختلف خصوصاً علوم عقلی، وی را در عِداد متکلمان پرآوازه و صاحب سبک در عالم اسلام قرار داده است. هر چند در مجموع، استدلالات کلامی وی، عقلی محض، نقلی محض و عقلی و نقلی در کنار هم را شامل می‎شود؛ لکن سهم قسم اول بیش از دو قسم اخیر است از این رو نقش عقل و استدلالات عقلی در آثار کلامی او بسیار برجسته و پر رنگ است. این مقاله در صدد تبیین خطوط کلی‌ای است که محقق طوسی) در پژوهش های کلامی خود از آن‎ها پیروی می‌کند، خطوطی همچون: استفاده از قواعد و مسائل فلسفی، تأویل نقل معارض با عقل قطعی، ابتنای حداقلی ادله بر گزاره های نظری، جامع نگری و... .

شهید صدر در مسئله حسن و قبح، به تبیین معناشناسی حسن و قبح، حسن و قبح در مقام ثبوت و اثبات، و تبیین سنخ قضایای حسن و قبح پرداخته، و برخی دیدگاه­های جدیدی ارائه نموده است. در اندیشه ایشان، تفسیر حسن و قبح به «مصلحت و مفسده»، «استحقاق ثواب و عقاب»، «استحقاق مدح و ذم» و «میل و غریزه» صحیح نیست، و معنای حسن و قبح، ضرورت اخلاقی‎ای است که در لوح واقع و با قطع نظر از دائره اعتباریّات، تحقق داشته و غیر از ضرورت تکوینی است. به باور ایشان، تفاوت حسن و قبح ذاتی و شرعی، تفاوت جوهری بوده و در کیفیت اسناد خلاصه نمی ­شود. ایشان به نقد برخی ادله عدلیّه برای اثبات حسن و قبح ذاتی و عقلی پرداخته و دو گزاره «عدل حسن است» و «ظلم قبیح است» را از قضایای ضروری به شرط محمول قلمداد می­نماید. به باور ایشان قضایای حسن و قبح، برهان ناپذیر بوده و جزء یقینیّات‌اند و استدلال محقّق اصفهانی بر مشهوری بودن آنها صحیح نیست. دیدگاه شهید صدر در کنار نقاط قوت، کاستی‌هایی نیز دارد که در این نوشتار به آنها پرداخته شده است.

تمیمه بیهم دائو در مقاله «هشام بن حکم و دیدگاه او در باب علم امام» تلاش کرده است تا آراء هشام در مورد علم امام را بازسازی کند. از جمله مهمترین نقدهای وارد بر پژوهش او تکیه بر گزارشی از دیدگاه هشام در مقالات الاسلامیین اشعری و بی‌توجهی به گزارش‌ها و شواهد موجود در منابع امامی در مورد این موضوع است که صدق گزارش اشعری را تایید نمی‌کند. نقد دیگر بر پژوهش دائو ابتناء ‌آن بر فرضیه‌ای اثبات ناشده از مادلونگ است که دائو آن را مسلم انگاشته و مطالعه خود را بر اساس آن سامان داده است. مادلونگ با استناد به شواهدی ادعا کرده است که نوبختی و اشعری در آثار فرقه‌شناسانه منسوب به آنان (فِرَق الشیعه و المقالات و الفِرَق) از کتاب اختلاف الناس فی الإمامة هشام بن حکم استفاده کرده‌اند. دائو با مسلّم‌انگاشتن فرضیه مادلونگ، به لایه‌شناسی فرق الشیعة پرداخته و بخش‌هایی از آن را که تصور می‌کرده از کتاب هشام اقتباس شده، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. حال آنکه شواهد مادلونگ بر مدعایش آن قدر قوی نیست که بتوان بر پایه آن، پژوهشی برای بازسازی آراء هشام ترتیب داد. بر برخی مدعیات و استدلال‌های دائو نقدهای جدی دیگری نیز وارد است که ناشی از غفلت او و منابع مورد استفاده‌اش، از برخی داده‌های تاریخی از جمله گزارش‌های رجالی و حدیثی است.