جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانش کلام اسلامی در سده‌ دوم و سوم هجری به صورت دانشی با قواعد و روش مشخص شکل گرفت. در این میان متکلمان شیعی با محوریت شخصیت‌هایی چون هشام بن حکم، هشام بن سالم، مومن طاق و فضل بن شاذان نقش بی بدیلی در شکل گیری و گسترش آن بر عهده داشتند؛ به گونه‌ای که حتی در محافل علمی نسبت به متکلمانِ دیگر گروه‌های کلامی همانند معتزله، خوارج و مرجئه شناخته شده تر و از جایگاه برتری برخوردار بودند. آنان با نظریه پردازی نوین در پرتو تعالیم اهل بیت و با نگارش آثار مهمی در موضوعات مختلف کلامی و پرورش شاگردانی بنام، در شکل‌گیری و تعالی علم کلام نقش‌آفرینی کردند. ردیه‌نگاری‌های عالمان شیعه در مباحث کلامی یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های نشان‌دهنده این حضور فعال و نقش‌آفرینی پررنگ است. این ردیه‌نویسی‌ها علاوه بر نقد اندیشه‌های غیر مسلمانان نظیر مسیحیان، مانویه، هندوان و یهود، به نقد آراء و اندیشه‌های متکلمان جریان‌های اسلامی مانند معتزلیان، خوارج، مرجئیان و اهل حدیث نیز پرداخته‌ است. این رویکرد از آن جهت که موجب بالندگی علم کلام و تاریخ اندیشه گردیده است در این مقاله به صورت ویژه مورد تحلیل قرار گرفته و تبیین شده است.

بحث درباره الفاظ و احوال آن، بخش مهمی از مباحث اصول فقه را به خود اختصاص داده است. این مسأله در آثار عالمان شیعه در اصول فقه، تاریخی کهن داشته و تطوراتی را پشت سر گذاشته است. اهمیت این مباحث بدان جهت است که در فهم معانی و مدالیل آیات و روایات، و در نتیجه در استنباط احکام شرعی از کتاب و سنت، نقش به سزایی دارد. از سوی دیگر، یکی از دانش‌هایی که در غرب مطرح شده و آراء و مکاتب مختلفی در آن اظهار گردیده، دانش «هرمنوتیک» یا فن فهم متون و دیگر آثار انسانی است. علم هرمنوتیک سه رویکرد کلاسیک، رمانتیک و فلسفی یا مدرن را پشت سر گذاشته است. مسأله اصولی احوال الفاظ با هر سه رویکردِ هرمنوتیک ارتباط دارد؛ گرچه ارتباط آن با هرمنوتیک کلاسیک و رمانتیک، نمایان‌تر و جدی‌تر است. از آن‌جا که بخش عظیمی از مباحث کلامی از منابع نقلی (کتاب و سنت) تغذیه می‌شود، بحث احوال الفاظ و نیز مباحث هرمنوتیک در این بخش از مباحث کلامی، نقش تعیین‌ کننده دارد.

‏توحید صفاتی یکی از شاخه‌های توحید نظری بوده و به دو معنای «تنزه خداوند از شبیه در صفات کمالیه» و «تنزه واجب متعال از صفت زاید بر ذات» است. در این نوشتار، توحید صفاتی از دو طریق عقل و نقل تبیین شده است. پس از آن، دیدگاه‌های نادرست در زمینه صفات مزبور یعنی: نیابت ذات الهی از صفات، بازگشت صفات ثبوتی ذاتی به صفات سلبی، زیادت صفات بر ذات و حال به چالش کشیده شده است.

«روش عقل گرایی» عنوان عامی است که بر هرگونه نظام فکری که نقش عمده را به عقل داده، اطلاق می‌شود. روش عقلگرایی به عقلگرایی فلسفی و عقلگرایی غیر فلسفی تقسیم میشود. «روش عقلگرایی فلسفی» رویکردی فلسفی به آموزههای الهیاتی است که میکوشد با استفاده از روش، مبانی و ادبیات فلسفی، تبیینی عقلانی از آموزههای الهیاتی ارائه دهد. از رهگذر این جستار مشخص میشود که مؤلفههای روش عقلگرایی فلسفی عبارتند از: محوریت یقین منطقی؛ استوار ساختن نظریات بر بدیهیات منطقی؛ بهرهگیری از قواعد فلسفی؛ بهرهگیری از زبان فلسفی. آثار کلامی که بر اساس روش عقلگرایی فلسفی تألیف شدهاند، غالباً از شیوه واحدی در تدوین برخوردارند؛ به این صورت که پیش از ورود به مسائل خداشناسی، یک سلسله مسائل معرفتشناسی و فلسفی که زمینه‌ساز بررسی مسائل خداشناسیاند، مطرح میشود

یکی از مباحث مهم در تاریخ کلام امامیه موضع ائمه اطهار نسبت به علم کلام و نقش ایشان در شکل‌گیری و گسترش این علم است. در این مقاله ابتدا به موضع آنان نسبت به جریان متکلمان پرداخته و نشان داده می‌شود که هرچند پاره‌ای مخالفت‌ها از سوی ائمه اطهار با متکلمان به دلایلی خاص- مانند بی‌توجهی برخی به منابع وحیانی، استفاده از روش‌های نادرست در علم کلام و احیاناً آسیب‌های اخلاقی در بین متکلمان- گزارش شده است، اما ائمه اطهار خودشان به تربیت متکلمان پرداخته و راه‌های درست فهم، نظریه پردازی و مناظره کلامی را به ایشان آموزش داده‌‌اند. در ادامه به نقش ائمه اطهار در ارائه‌ آموزه‌های کلامی پرداخته و نشان داده شده است که ایشان خود به ارائه آموزه‌های کلامی نیز پرداخته و در بسیاری از موارد مانند مباحث اصلی توحید و عدل، متکلمانِ دیگر مذاهب تحت تأثیر تعالیم ایشان بوده‌اند. در پایان به برخی از تمایزات دیدگاه ائمه اطهار با جریان‌های کلامی دیگر مانند معتزله و اهل حدیث نیز اشاره شده است.

قرن چهارم و پنجم از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ تمدن اسلامی است. در این دوره با روی کار آمدن دولت شیعی آل‌بویه در بغداد و دولت‌های شیعی دیگر در مراکز مهم اسلامی، تمدن اسلامی یکی از پرفروغ‌ترین دوره‌ها را به خود دید. در این میان متکلمان امامی مدرسه بغداد، همچون نوبختیان، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی نقشی برجسته در گسترش علوم اسلامی و فرهنگ و تمدن اسلامی داشتند. نوبختیان علاوه بر علم کلام با تدوین آثاری چون «الآراء و الدیانات» قرن‌ها مرجعی قابل اعتماد برای اندیشه‌نگاران حوزه تاریخ تفکر بودند. همچنین شیخ مفید و شاگردانش با تدوین صدها اثر نظیر اوائل المقالات، الذخیره، الشافی و الاقتصاد، میراث مکتوب گران‌بهایی در علوم اسلامی به یادگار نهادند که تا کنون به عنوان اندیشه امامیه در شمار معتبرترین آثار علمی است. متکلمان امامی مذهب بغداد با تأسیس کتابخانه‌ها و مدارس علمی به تربیت شاگردانی در علم کلام پرداختند که این شاگردان در بازگشت به وطن خود علم کلام را در پهنه سرزمین‌های اسلامی نشر دادند و در نهایت، سیل رساله‌ها و مکتوبات علمی که حاوی سؤالات و شبهه‌های فکری نگارندگان آنها بود، روانه بغداد شد. این شواهد نشان می‌دهد متکلمان امامی مدرسه بغداد، نقشی پراهمیت در گسترش علوم اسلامی بر عهده داشته‌اند.

درسال‌های اخیر پژوهش‌های جدی و آکادمیکی در شناخت مدارس، مسائل و ادوار کلام امامیه صورت گرفته و طبیعی است که بخش مهمی از آن‌ها به حوزه حلّه و مسائل اعتقادیِ مطرح در این مدرسه پرداخته باشند. با این وجود، پژوهش‌های انجام یافته هنوز کافی به نظر نمی‌رسند و نشان دادن کارکرد متکلمان پرورش یافته درحلّه که بزرگترین مرکز علمی در قرن هفتم و هشتم هجری و چراغ فروزان علم در عصر ایلخانان مغول به شمار می‌آیند از بایسته‌های پژوهشی است که هنوز نیازمند پژوهش‌های جدید می‌باشد؛ کاری که در این مقاله به قسمتی از آن پرداخته شده و تلاش گشته تا با استفاده از شیوه تحلیلی تاریخی به گوشه‌هایی از این کارکردها در ضمن معرفی نقش آفرینی‌های علامه حلی، بزرگ دانشمند حوزه حلّه پرداخته شود. نتیجه‌ای که از این پژوهش به دست آمد نشان می‌دهد دانش آموختگان حلّه به خصوص علامه حلّی علاوه بر تلاش‌های تبلیغی در نشر مکتب شیعه و فعالیت‌های آموزشی در زمینه تأسیس مدارس مختلف و مدرسه سیار و هم چنین تألیف کتاب و تربیت شاگردان متعدد، در تقابل با جریان ظاهر گرایی و دفاع از عقل گرایی فلسفی خوش درخشیده و توانسته‌اند اصل امامت را به عنوان تنهاترین و کامل‌ترین نسخه برای رهایی جامعه اسلامی از بحران خلا حاکمیت مشروع، معرفی کنند.