جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ملاصدرا پاسخ‌های متعددی به مسئله شر داده است. او خیر را امری وجودی و شر را عدمی دانسته، اما دو تعریف از خیر و شر ارائه کرده است. در مقاله حاضر پس از بررسی رابطه شر با عدم، هیولی و ماهیت، سخنان به ظاهر متناقض صدرا در این رابطه تبیین شده و نظر نهایی صدرا به عنوان تساوق شر با عدم معرفی گردید. از سوی دیگر طبق تشکیک در حقیقت واحده اصیل وجود و اتحاد ماده و صورت، و نیز مسئله امکان حرکت در مجردات که از لوازم مبانی حکمت متعالیه صدرا محسوب می‌شود، مرز مادی و مجرد برداشته شده و لذا احتمالات پنج‎گانه عالم که توسط ارسطو در حل مسئله شر مطرح شده بوده به سه احتمال کاهش یافت، و موجب بازگشت شر طبیعی به شر متافیزیکی شد. با بررسی شرور اخلاقی نیز در نهایت به این نتیجه رسیدیم که بازگشت همه شرور به شر متافیزیکی بوده، و محوری‌ترین پاسخ به مسئله شر بر اساس مبانی حکمت متعالیه، عدمی بودن شر است. همچنین نگاه کلی صدرا به عالم به عنوان یک واحد شخصی، افضل بودن عالم و نظام حاکم بر آن را از طریق علت فاعلی و غایی عالَم به اثبات رسانده و شر موجود در آن را به فقر وجودی عالم نسبت داد.

امامیه، بر اساس ادله عقلی و نقلی، معتقدند همه انبیاء و رسولان الهی نسبت به تمام منفّرات از جمله خوف مذموم معصوم هستند. با این حال بر اساس ظاهر گزارش قرآن کریم، برخی از انبیاء دچار خوف شده، و مورد نهی قرار گرفته‎اند. برخی از منکران عصمت انبیاء با استناد به این قبیل آیات، شبهاتی بر عصمت انبیاء از خوف مطرح کرده‌اند. مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، این مسأله را از دیدگاه عقل و نقل بررسی نموده، و با تقسیم خوف به ممدوح و مذموم، نشان داده که پیامبران نسبت به خوف مذموم، معصوم بوده و خوف ممدوح و طبیعی، منافاتی با عصمت ندارد، و در ادامه، شبهات منکران عصمت انبیاء از خوف مذموم را پاسخ گفته است

‏متکلمان امامیه در اینکه امام باید از علمی جامع و کامل نسبت به معارف و احکام دین برخوردار باشد، اجماع دارند، اما در آگاهی امام از حقایق عالم تکوین و حوادث گذشته، حال و آینده، باطن انسان‌ها، اخبار برزخ، قیامت و... اختلاف دارند. بدون شک یکی از اسباب اصلی این اختلاف، وجود دو دسته از روایات در منابع روایی است. یک دسته، از علم امام به موارد ذکر شده خبر می‌دهند و دسته دیگر، از افزایش علم امام سخن می‌گویند و اینکه هر سال یا هر شب جمعه و حتی لحظه به لحظه بر علم امام اضافه می‌شود و اگر این افزایش نباشد، علم امام نابود می‌شود. در نوشتار پیش رو، این دو دسته روایات از حیث سند و دلالت بررسی و تحقیق شده، و چگونگی رفع تعارض بین آنها روشن می‌شود.

آنچه در این نوشتار «رفعت مقام» نامیده شده است، استدلالی است که ابن تیمیه در کتب خود پیرامون توبه پیامبران و معصوم نبودن آنان از گناهان، اقامه کرده است. بر اساس این استدلال، پیامبران از گناهان معصوم نبوده و همواره به خاطر ارتکاب گناه نزد خداوند تضرع، و درخواست بخشش کرده‌اند. در باور ابن تیمیه این توبه با جایگاه پیامبران منافات ندارد و موجب کسر شأن آنان نمی‌شود، بلکه چنین توبه‌ای سبب رفعت مقام آنان می‌شود؛ چراکه خود خداوند دستور به توبه داده و خویش را تواب نامیده است. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا با روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد انتقادی، دیدگاه ابن تیمیه درباره حقیقت توبه پیامبران از گناهان مورد ارزیابی قرار گیرد. در پایان این نتیجه به دست آمده است که دیدگاه وی با مواردی چون: حقیقت توبه نصوح، اجماع علما، و آیات صریح قرآن ناسازگار است.

محقق دوانی یکی از متکلمان برجسته اشعری است که- بنابر شواهد- بعدها شیعه شد. ایشان علاوه بر علم کلام، در سایر علوم از قبیل فلسفه، تفسیر، فقه و ... صاحب اندیشه بود، و این جامعیت در آثار کلامی‌اش نمایان است. وی در کلام، از روش کلامی خواجه نصیرالدین طوسی، و در فلسفه از ابن سینا و سهروردی تاثیر پذیرفت. او با اینکه در عقائد، مشی اشعری دارد، اما این امر، مانع آزاداندیشی و تفکر فیلسوفانه‌ او نگردید. بر همین اساس رویکرد او در بیشتر مباحث کلامی، بهره‌گیری از استدلال عقلی فلسفی است، و در موارد تعارض بین عقل با ظاهر نقل، با ابتنای بر عقل، به تأویل نقل اقدام نمود. البته در مسائلی که وجه غالب آنها نقلی بود به نقل قطعی عنایت ویژه‌ای داشت و از ادله نقلی بهره‌مند گشت، چنان‌که در مواردی هم سر سفره‌ی ادله‌ی عقلی و نقلی توأمان نشست.

از اهم مباحث در فلسفة اولی اثبات واجب الوجود است. واجب الوجود موجودی است که وجودش وابسته به هیچ چیز دیگری نیست و برهان خلقی برهانی است که وجود خدا به واسطة وجود خلقش اثبات می‌شود و این نوعی وابستگی در اثبات وجود خدای متعال است و خلق به گونه‌ای بیگانه از خداست ازاین‌رو باید متلزم شد که بیگانه در اثبات واجب مداخله دارد. اما فیلسوفان در اندیشه اثبات خدای متعال توجه کرده‌اند که اگر اثبات وجود خدا به بیگانه وابسته نباشد، بل صرفا به خود متکی باشد، بهتر است. بنابراین همانطور که وجودش مبتنی بر خلقش نیست، اثباتش هم مبتنی بر خلقش نباشد، بهتر است. این نوع برهان را صدیقین نامیده‌اند و ابن سینا مدعی است که چنین برهانی را تقریر کرده است؛ چرا که وجود عینی در متن خارج، که نافی سفسطه است، یا واجب است یا ممکن و در هر دو حال واجب اثبات می‌شود و بر این اساس مدعی است برهانش صدیقین است؛ چرا که اثبات وجود خدا مبتنی بر بیگانه، یعنی خلقش نیست. اما ملاصدرا با تأکید بر درستی برهان ابن سینا آن را صدیقین نمی‌داند. نوشتار حاضر بر اساس تحلیل برهان ابن سینا و تحلیل نقدهای ملاصدرا سرّ صدیقین نبودن برهان ابن سینا را از منظر ملاصدرا نشان می‎دهد. بنابراین طیفی از برهان‌ها که از برهان ابن سینا تبعیت کرده‌اند، صدیقین نیست. البته این دسته برهان‌ها برتر از برهان خَلقی‌اند و ازاین‌رو از نظر ملاصدرا برهان ابن سینا قریب به منهج صدیقین است. در پایان اشاره خواهیم کرد که چرا برهان ملاصدرا صدیقین است.