جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از آموزه‌های مهم اعتقادی که در منابع دینی به آن پرداخته شده، وجود بهشت و دوزخ است، البته دانشمندان اسلامی بهشت و دوزخ را از زوایای گوناگون مورد بحث قرار داده‌اند که در این مقاله تنها وجود فعلی بهشت و دوزخ و جایگاه آن‌دو مورد بحث قرار می‌گیرد. در باره وجود فعلی بهشت و دوزخ دو دیدگاه عمده مطرح شده است: غالب دانشمندان اسلامی با تمسک به دلایل متعدد قرآنی و روایی، به وجود فعلی بهشت و دوزخ معتقد شده‌اند. برخی دیگر البته با نقد دلایل مثبتان، و طرح پاره‌ای از دلایل عقلی و نقلی، وجود فعلی آن دو را انکار کرده و براین باورند که خداوند بهشت و دوزخ را در قیامت خلق خواهد کرد. در مورد جایگاه بهشت و دوزخ نیز دیدگاه‌ها متفاوت است؛ برخی در این مسأله توقف کرده و علم آن را به خدا واگذار کرده‌اند؛ اما برخی دیگر، بهشت را فوق آسمان‌ها و دوزخ را در قعر زمین دانسته‌اند، و عده‌ای نیز بر این باورند که بهشت و دوزخ در باطن این عالم قرار دارد

مقدس اردبیلی، از علمای به نام شیعه است که علاوه بر مقام شامخ علمی، در زهد و ورع و تقوی ضرب المثل است. ایشان، در کنار مباحث و تحقیقات فقهی، به مباحث اعتقادی نیز اهتمام داشته و کتاب «الحاشیه علی الهیات الشرح الجدید للتجرید» مهم‌ترین اثر کلامی او است. وی در مباحث کلامی روش عقلی- نقلی داشته و بسیاری از مباحث را با براهین عقلی اثبات کرده و در ناسازگاری بین عقل و نقل، از روش تأویل استفاده می‌کند، و در عین حال در جاهای مختلف از روایات بهره می‌گیرد. او در پژوهش های کلامی خود از علوم مختلف و مرتبط استفاده کرده و در مواجهه با آراء دیگران جانب انصاف را فرو نمی‌گذارد.

گستره علم امام، یکی از مهم‌ترین مباحث امامت است که از دیر زمان مورد بحث و گفت‌‍‌وگو بین متکلمان اسلامی بوده است. متکلمان امامیه در این‌که امام باید از علمی جامع و کامل نسبت به معارف و احکام دین برخوردار باشد، اجماع دارند، اما در اگاهی امام از حقایق عالم تکوین و حوادث گذشته، حال و آینده، باطن انسان‌ها، اخبار برزخ، قیامت و... اختلاف دارند. آنان که به علم گسترده امام در همه مسایل تکوین و تشریع معتقدند نیز در فعلی یا شأنی بودن علم امام اختلاف دارند و به دو گروه تقسیم شده‌اند. این دو دیدگاه بر اساس دو دسته روایاتی است که درباره علم امام نقل شده است. در نوشتار پیش رو، این دو دسته روایات از حیث سند و دلالت بررسی و تحقیق شده است.

در احادیث امان، اهل بیت: مظهر رحمت عام و خاص الهی هستند. رحمت عام شامل خلقت عالم و هدایت آنها است، و رحمت خاص شامل هدایت تشریعی و مصونیت از عذاب و هلاکت دنیوی و اخروی است. اهل بیت: نیز دو گونه امان دارند: یکی امان عام که مظهر رحمت عام الهی و سبب مصون ماندن موجودات از عدم و ضلالت می‌گردد، و دیگری امان خاص که مظهر رحمت خاص الهی و سبب مصون ماندن انسان از ضلالت و گمراهی در وصول به شریعت و امان آنها از عذاب دنیوی و اخروی (شفاعت) است. امان از عدم یعنی اهل بیت: مجرای فیض الهی هستند و به یمن وجود آنها است که کل هستی از خداوند تبارک و تعالی هستی گرفته و می‌گیرد، و امان از ضلالت یعنی هدایت الهی از طریق آنها در عالم ساری و جاری است و کسانی که ولایت آنها را بپذیرند در طریق هدایت الهی و صراط مستقیم خداوند قرار می‌گیرند. امان بودن اهل بیت: از عذاب نیز به دو صورت مجسم شده است؛ یکی اینکه به یمن وجود آنها عذاب دنیوی از امت رفع و دفع شده، و صورت دیگر اینکه به سبب شفاعت اهل بیت: در آخرت از عذاب اخروی مصونیت می‌یابند.

اعتقادات دینی، از نظر ابزار و طریق معرفت، سه دسته‏اند: دسته اول، اعتقادات پیشا‏وحیانی که اثبات نقل وحیانی متوقف بر آن‏ها، و طریق اثبات آن‏ها منحصر در عقل است. دسته دوم، اعتقاداتی که شناخت آن‏ها از دسترس عقل بیرون است، و طریق معرفت به آن‎ها در انحصار نقل وحیانی است. دسته سوم، اعتقادات دو وجهی یا عقلی- نقلی که هم عقل توانایی شناخت آن‎ها را دارد و هم اثبات نقل وحیانی متوقف بر آن‏ها نیست، در نتیجه، عقل و نقل در شناخت آن‏ها کارسازند و هر یک از آن دو، کارکردهای ویژه‏ای دارند. در نوشتار حاضر، با بهره‏گیری از روش تحلیلی عقلی و استنادات نقلی، کارکردهای مختلف عقل و نقل وحیانی در اعتقادات دینی، تبیین و تحقیق شده است.

مسأله شر در حوزه‌های اخلاقی، کلامی و فلسفی با پاسخ‌های متعددی مواجه شده است. از منظر استاد مصباح شر حقیقت واحدی است که در علوم مختلف تفسیر و پاسخی متناسب با آن دارد. ایشان همانند دیگر اندیشمندان دستگاه حکمت صدرایی، مجموعه‌ای از پاسخ‌ها را برای یک پاسخ جامع به این شبهه در کنار تحلیل‌های فلسفی و اخلاقی مناسب می‌داند. کلید این راه حل در شر اخلاقی شناخت انسان و اراده و اختیار او و تبیین مسأله بر پایه نسبیت است. در تبیین فلسفی از شر طبیعی اما، تفسیر چرایی فعل خداوند در زنجیره‌‌ای کامل می‌شود که پس از خیر محض دانستن وجود، تبعی و حِکمی دانستن شرور و نیز ابتناء پاسخ بر فطرت و توحید افعالی، راه حل مسأله به شمار می‌رود. این نوشته به دنبال تبیین این پاسخ‌ها به همراه پی جویی مبانی حاکم بر آن و همچنین تبیین نوآوری‌های ایشان است.