جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیرامون چگونگی سخن گفتن از خداوند و زبان به کارگرفته در متون دینی نظریّات مختلفی طرح شده است. نظریّه‌های بی‌معنایی زبان دین (دیدگاه پوزیتویستم منطقی)، غیرشناختاری بودن زبان دین، زبان نمادین، الهیات سلبی، تمثیل و کارکردگرایی مهم‌ترین نظریّاتی هستند که در این زمینه در غرب طرح شده‎‌اند. در این مقاله ضمن نقد این دیدگاه‌ها، این نتیجه به دست آمده است که در مورد سخن گفتن از خدا، الفاظ اطلاق شده بر خداوند همان معنای الفاظ بشری را دارند (نظریّه‌ی اشتراک معنوی)، ولی در مورد صفاتی که به خداوند به صورت مجازی اطلاق می‌شوند (نظیر خشم) این صفات به جهات آثارشان به خداوند اطلاق می‌گردند؛ در مورد صفات خبری نیز نظریّه‌ی تأویل بر مبنای قرائن داخلی و خارجی، مورد قبول است. در مورد متون وحیانی، گرچه در این متون از استعاره و تمثیل استفاده شده است، امّا متون وحیانی نظیر قرآن به همان زبان عرفی نازل شده‎‌اند.

شیخ حر عاملی یکی از محدثان بنام شیعه، و از کسانی است که سعی کرد کلام شیعه را در قالب کلام نقلی ارائه دهد. وی در این روش متأثر از سید بن طاووس و شهید ثانی است. روش شیخ حر در ارائه و تببین مباحث کلامی تکیه بر آیات و روایات، و پرهیز از هر گونه استنباط عقلی است. وی قلمرو عقل را در مباحث کلامی منحصر به عقاید پیشاوحیانی می‎داند، و در همین محدوده نیز معتقد است معرفت‎های فطری، ما را از تبیین‎های عقلی بی‎نیاز می‎کند. پس از اثبات شریعت نیز عقل فقط نقش تأیید و تأکید معرفت‎های بر‎گرفته از کتاب و سنت را دارد. البته شیخ حر در کتاب‎های کلامی خود در برخی موارد از استدلال‎های عقلی کمک گرفته و در مواردی نیز به تأویل روایاتی می‎پردازد که مخالف گزاره‌های صریح عقل هستند.

در اندیشه مشهور معتزله از جمله، ابوالهذیل، نظام، جاحظ‌ و بلخی، حقیقت اراده انسان، اعتقاد به منفعت است. برخی متکلّمان امامی چون محقق طوسی، علامه حلّی و علامه مجلسی نیز این دیدگاه را پذیرفته‎‎اند. به باور محقق طوسی، اراده و کراهت، دو نوع از علم‎‌اند. علامه حلّی نیز تصریح نموده که این‌دو از سنخ علم بالمعنی الاعم‎‌اند؛ اراده عبارت است از علم یا ظن موجود زنده به وجود مصلحت در فعل؛ کراهت نیز عبارت از علم یا ظن موجود زنده به وجود مفسده در فعل است. به باور علامه مجلسی، اراده، مطلق علم نیست بلکه علم به منفعت در فعل است. برخی اندیشمندان معتزلی و اشعری، اراده را به «میل» تفسیر نموده­اند؛ مقصود از «میل» در این دیدگاه، شوق است. در اندیشه اشاعره، تفسیر اراده به «اعتقاد به نفع» و «شوق» صحیح نیست؛ بلکه عبارت از «صفت مخصّص و مرجّح» برای انجام فعل است. دیدگاه مشهور فلاسفه این است که حقیقت اراده عبارت از شوق اکید است. دیدگاه برگزیده در حقیقت اراده انسان این است که اراده جزء مفاهیم منطقی و ماهوی نبوده بلکه از مفاهیم فلسفی است؛ منشأ انتزاع اراده انسان نیز برخلاف دیدگاه مشهور فلاسفه، «شوق اکید» نیست.

دیدگاه ابن سینا در خصوص کیفیت تبیین جزئیات وحی و تمسک به قوه متخیله در تبدیل کلیات به جزئیات وحیانی، برای برخی روشنفکران معاصر از جمله دکتر سروش ملهم این معنا بوده که شیخ معتقد به فاعلیت نفس پیامبر در فرایند وحی شده است. مطالعه حاضر با تفکیک تفکر سینوی به دو حوزه مشایی و مشرقی، به واکاوی مدعای مذکور پرداخته است. تفکیک مذکور نشان می‎دهد ابن سینا در حوزه مشایی به جهت اعتقاد به مادیت خیال و ادراکات خیالی، و همچنین فقدان اعتقاد به عالم متوسط خیال منفصل، دست به دامان دستکاری قوه متخیله در تبیین جزئیات وحیانی شده است. این در حالی است که وی در حوزه مشرقی به جهت تاکید بر تجرد خیال و ادراکات آن و همچنین اذعان ضمنی به تحقق عالم خیال منفصل، ذیل کارکردهای متفاوت دو قوه حس مشترک و خیال، تبیینی متفاوت از این مساله ارائه نموده است. از نظر ابن سینا دو قوه حس مشترک و خیال پیامبر به جهت اشتداد وجودی نفوسشان، بر خلاف سایر نفوس بشری می‎تواند صور و ادراکات جزئی متعالی وحیانی را نیز بدون هیچ دخل و تصرفی در خویش حفظ، و در نتیجه کمترین وجهی برای دخالت و دستکاری قوه متخیله و یا تشبیه و تبدیل معقول به محسوس باقی نخواهد ماند.

اعتقاد به بداء یکی از آموزه‏های مهم نزد شیعه امامیه است. منشأ این اعتقاد روایات بسیاری است که از امامان اهل بیت در این باره نقل شده است. عالمان اهل سنت در اثر تفسیر نادرستی که از این باور شیعی داشته‎اند، با آن مخالفت کرده و آن را با علم ازلی و تغییرناپذیر خداوند، ناسازگار انگاشته‎اند. عالمان شیعه به تفسیر صحیح بداء پرداخته و به شبهات مخالفان پاسخ داده‎اند. البته در سخنان بزرگان امامیه هم در باب حقیقت بداء و پاره‏ای دیگر از مسائل مرتبط با این آموزه، اختلافاتی دیده می‎شود. یکی از بزرگان امامیه که در باب بداء به خوبی ورود پیدا کرده و سخنانی گاه متفاوت از دیگر بزرگان امامیه مطرح کرده است، علامه ابوالحسن شعرانی (ف.1393ق) است. نوشتار پیش رو می‎کوشد سخنان ایشان را ضمن التفات به مواضع اختلافی اهل سنت و شیعه، و نیز اختلافات رایج میان بزرگان امامیه در باب بداء، مورد بررسی قرار دهد.

احادیث و روایات فراوانی بیان گر افضلیّت، عصمت و امامت اهل بیت پیامبر اکرم(ص) می‎باشد که از جملۀ آن حدیث امان است. متن مشهور این حدیث «النّجومُ أمانٌ لأهل السمآء و أهلُ بیتی أمانٌ لِأمّتی» است. در این حدیث پیامبر اکرم(ص) اهل بیت خود را به ستارگان آسمان تشبیه کرده که همان گونه که ستارگان نشانه امنیّت برای اهل آسمان‏ می‎باشند، اهل بیت پیامبر(ص) عامل امنیت برای اهل زمین‎اند. حدیث امان در منابع شیعه و اهل سنّت از هشت نفر از صحابه پیامبر(ص) روایت شده، و از نظر سند معتبر است. از تأمّل در نقل‌های ‎های مختلف حدیث با استفاده از روایات دیگر به دست‏ می‎آید که امان بودن اهل بیت پیامبر(ص) برای اهل زمین، هم جنبه تکوینی دارد و هم جنبه تشریعی، هم در زندگی دنیوی و مادی آنان تاثیر گذار است و هم در زندگی معنوی و اخروی آنان. مجموع این روایات بر عصمت و افضلیت اهل بیت( و امامت آنان دلالت‏ می‎کند.