جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از روش­هایی که متکلمان از آن در تثبیت مواضع کلامی خود استفاده کرده و مسائل کلامی خویش را بر اساس آن به سامان رسانده‌اند روش عقلی فلسفی است. در این روش، متکلم پیش از ورود به بحث‌های کلامی به بررسی مسائل فلسفی پرداخته و متعرض آرای فلاسفه نیز می­شود. این مقاله با رویکردی توصیفی و با هدف بیان اهمیت و جایگاه این روش در میان متکلمان، آثار کلامی متکلمان معتزله، اشاعره و امامیه را مورد بررسی قرار داده است. این بررسی نشان می­دهد استفاده از روش عقلی فلسفی مورد توجه هر سه مکتب کلامی بوده و این روش در مسائلی مانند «اثبات وجود خداوند»، «عینیت صفات با ذات الهی»، «علم خداوند» و... به­کار گرفته شده است.

نوشتار حاضر با تبیین تلقی از انسان در نزد متکلمان شیعه، به بررسی جایگاه مردم در کلام سیاسی و اقتضائات آن می‌پردازد. رویکرد مقاله، کلام سیاسی و استفاده از روش‌های عقلی و نقلی می‌باشد. دستاورد تحقیق حاضر این است که مبنای مشروعیت قدرت از نظر متکلمان سنتی شیعه، الهی بوده و مردم نقشی در مشروعیت امام و نائب او ندارند. البته این امر نافی نقش‌آفرینی مردم در دیگر عرصه­های حکومت نبوده، بلکه آنها با زمینه‌سازی تصرف و ریاست امام و نائبش، به حکومت ایشان فعلیت می­بخشند. نقش سیاسی عمده مردم در کلام سیاسی شیعه، پذیرش مسئولیت‌های محول از جانب امام و تصدی سایر مناصب سیاسی بوده، و از نقش مهم نظارتی نیز برخوردار هستند.

قاعده حکمت به جهت نقشی که در اثبات اصول و مبانی اعتقادی دین مقدس اسلام دارد یکی از مهم­ترین قواعد دانش کلام به شمارمی­رود. تحقیق و پژوهش در گسترۀ کاربرد این قاعده در قلمرو مسائل کلامی نشان خواهد داد که قاعده مذکور در اثبات چه مسائلی از مسائل علم کلام کارآیی دارد، و متکلمان امامیه در اثبات آموزه­های اعتقادی، به چه میزان از آن بهره برده­اند. تحقیق حاضر با روش کتابخانه­ای و رویکرد گزارشی­ تحلیلی، به تفصیل کارکردهای مختلف قاعده حکمت را در تراث مهم کلام امامیه مورد کنکاش و مداقه قرار داده، و روشن ساخته است که این قاعده، در بیشتر ابواب و مسائل علم کلام کارآیی دارد، و دامنه کاربردی آن شامل مباحث توحید، نبوت، امامت، معاد و زیرشاخه­ های مربوط به آن­ها می شود. متکلمان امامیه در اثبات بسیاری از معارف و آموزه­های اعتقادی، به ره­های وافری از قاعده مذکور برده­اند.

یکی از وجوه عقلی متعدد که اندیشمندان اسلامی در راه اثبات توحید از آن بهره برده­اند برهان تمانع است. برهانی که با الهام از آیات شریفه قرآن به ویژه آیه شریفه >لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا< مطرح شده و با تقریرهای گوناگونی ارائه شده‌است. در این نوشتار پیشینه، حوزه کاربرد، مبانی و تقریرهای مختلف برهان و اشکالات مطرح شده بر این تقریرها بررسی شده و توحید در خالقیت و ربوبیت اعم از ربوبیت تکوینی و تشریعی با آن اثیات می­شود. بر این نکته تأکید شده که برهان تمانع به صورت اختلاف و ناسازگاری آلهه متعدده اختصاص نداشته، فرض توافق آلهه متعدده در خلق و تدبیر را نیز شامل می­شود از‌این رو برهان را بر اساس تعدد ‌قدرت‌ها و تعدد اراده‌های متوافق و تمانع اراده‌ها تبیین نموده‌ایم. تالی فاسدهای منتج از این برهان که به خاطر پرهیز از این لوازم فاسده توحید اثبات می‌شود، در برخی از تقریرها عدم تکون عالم و در برخی از تقریرها بی‌نظمی و ناهماهنگی بین موجودات عالم است. در بخش پایانی مقاله نگاهی مختصر به آیه لو کان فیهما آلهة الا الله لفسدتا و آیات مشابه آن که منشأ قرآنی برهان تمانع است انداخته شده‌است و از نظریه برهانی بودن استدلال مستفاد از آیات دفاع شده‌است.

دانشمندان فریقین در اینکه مصداق اصطلاح «اهل البیت» در آیه تطهیر چه کسانی هستند، دچار اختلاف شده و احتمالات متعددی بیان داشته‌اند؛ در عین حال، تمام دانشمندان شیعه امامیه، و اکثر قریب به اتفاق دانشمندان اهل سنت بر این مطلب اتفاق نظر دارند که رسول خدا:، علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع)، مشمول آیه تطهیر، و جزء اهل بیت پیامبرند؛ اما اینکه آیا اصطلاح اهل البیت همسران پیامبر را شامل می‌شود یا خیر، عده‌ای از مفسران اهل سنت بدون آن که دلیل قابل قبولی ارائه دهند، همسران پیامبر را نیز مشمول آیه دانسته‌اند. در مقابل، تمام عالمان شیعه، و برخی از دانشمندان اهل سنت دلایل متقنی از داخل و خارج آیه تطهیر ارائه داده‌اند که نشان می‌دهد آیه تطهیر اختصاص به خمسه طیبه داشته، و کلمه «اهل البیت» کسانی جز آنان را شامل نمی‌شود.

آیات و روایات بسیاری بیان‏گر افضلیت و عصمت اهل‎بیت پیامبر اکرم(ص) می‏باشد که آیه شریفه صلوات (احزاب: 56) و روایات مربوط به آن از آن‏جمله است. مفاد این آیه آن است که رسول خدا(ص) مورد درود و رحمت ویژه خداوند و فرشتگان است، و از مؤمنان خواسته شده است که با تأسی به خدا و فرشتگان، بر آن حضرت درود بفرستند. در روایات آمده است که درباره چگونگی درود فرستادن بر پیامبر اکرم(ص) از آن حضرت سؤال شد، و ایشان فرمود بگویید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد». از این سخن پیامبر(ص) به دست می‎آید که آل پیامبر از حیث کمال و مرتبه وجودی از چنان جایگاهی برخوردارند که در صلوات ویژه الهی بر پیامبر(ص)با آن حضرت اشتراک دارند. از سوی دیگر، در عصمت و برتری رسول اکرم(ص) بر دیگران، تردید و اختلافی وجود ندارد، بنابراین، آل محمد(ص) نیز ویژگی مزبور را دارند. البته این اشتراک، با برتری پیامبر(ص) حتی بر آل او منافات ندارد؛ چرا که صفات کمال تفاضل پذیر است، چنان‏که این قاعده در مورد پیامبران الهی نیز جاری است.