جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نحوه وجود نفس قبل از بدن و حدوث جسمانی آن از مباحث کلامی و فلسفی است. سوال این است که علامه طباطبایی نحوه وجود نفس قبل از بدن و حدوث جسمانی آن را چگونه تقریر کرده و چه شباهت و یا تفاوتی با دیدگاه ملاصدرا دارد؟ علامه طباطبایی نفس قبل از بدن را به نحو وجود جمعی و ملکوتی اثبات کرده در حالی که ملاصدرا از نفس قبل از بدن به عنوان وجود عقلی نفس در مراتب علل عالیه یاد کرده است. همچنین در بحث انسان در دنیا، علامه حدوث نفس در بدن را به معنای تبدیل نشئه مادی بدن به نفسانی دانسته و حدوث جسمانی نفس را اثبات کرده است. صرف‌نظر از برخی اختلاف‌ها، می‌توان گفت نتیجه تفسیر علامه از آیات مربوط به مراتب آفرینش انسان و نفخ روح در بدن، در مورد کیفیت حدوث نفس، مشابه همان تبیینی است که ملاصدرا بر اساس مبانی حکمت متعالیه از حدوث نفس کرده است، و از منظر هر دو حکیم، نفس، تمام بدن و محصول بدن مادی است؛ با این تفاوت که ملاصدرا بر اساس مبانی حکمت متعالیه، و علامه با پذیرش همان مبانی و با توجه به دلایل وحیانی آن را تقریر کرده است.

یکی از موضوعات بسیار مهم که زمینه را برای بهشت و جهنم و سایر موضوعات جهان دیگر فراهم می­سازد، مسئله­ی حشر است. در باره­ی حشر نیز یکی از مقولات مبـهم و در عین حـال مهم، حشر حیوانات است. یافته­های مقاله­ی حاضر با عنوان حشر حیوانات از منظر عقل و نقل، این است که در باب حشر حیوانات، میان دانشمندان اسلامی گفتگو بسیار است به گونه­ای که برخی به این جهت که حشر، تابع اختیار و تکلیف است، حشر حیوانات را دور از واقعیت و نوعی خیال­پردازی می­دانند. اما عده­ای دیگر، باور به حشر حیوانات دارند؛ زیرا از یک سو، عقل حکم به حشر من له او علیه العوض، می­کند و حیوانات نیز برخی، صاحب عوض و برخی دیگر، من علیه العوض اند. و از سوی دیگر، تعدادی آیه و روایت بیانگر حشر آن­ها می‌باشد. پاسخ این دسته به این پرسش که با وجود دور بودن حیوانات از اختیار، تکلیف و مسئولیت، حشر آن­ها بی­فایده و بی­معنا خواهد بود، این است که اولاً: ملازمه­ای میان حشر و تکلیف نیست پس، تکلیف نداشتن حیوانات، خللی به حشر آن­ها وارد نمی­سازد. ثانیاً: اِنعام و انتقام از اوصاف ظلم و احسان است و حیوانات نیز اجمالاً برخی محسن و برخی دیگر ظالم­اند. ثالثاً: برخورداری حیوانات از درک و شعور، مقتضی حشر آن­هاست. و رابعاً: حیوانات نیز تکلیف متناسب با درک و شعور خود دارند.

از جمله اتهاماتی که مشرکان با طرح آن به دنبال انکار الهی بودن قرآن و رسالت پیامبر6 بودند سحر نامیدن قرآن کریم و سایر معجزات پیامبر اکرم6 بود. بررسی مقصود مشرکان از اتهام سحر و منشأ و دستاویز آنان در طرح این اتهام می‌تواند تصویر بهتری از آیات ترسیم کند. این پژوهش با بررسی واژۀ سحر در فرهنگ عرب و با ارزیابی دیدگاه مفسران در این زمینه به این نتیجه می‌رسد که مقصود مشرکان از اتهام سحر، ناشناخته و مرموز عنوان کردن منشأ و اسباب قرآن کریم و معجزات پیامبر6 بوده است، زیرا هنگامی که مشرکان، قرآن را همچون سایر معجزات فراتر از اسباب و علل عادی یافتند با انتساب آن به امور مرموز و ناشناخته، الهی بودن آن را انکار کردند. همچنین در این مقاله دیدگاه اکثر مفسران که بر پایۀ روایتی غیر مستند، جدایی افتادن بین افراد قبائل و خانواده‌ها را منشأ و دستاویز صدور اتهام سحر به قرآن دانسته‌اند، نقد شده و این دیدگاه که منشأ اصلی صدور این اتهام را نفوذ غیر عادی قرآن در قلب‌ها دانسته، تایید شده است.

مسألة‌ نبوّت پس از اصل توحید، از جایگاه ویژه و نقش تعیین کننده‌ای در نظام فکری و اندیشة‌ دینی برخوردار است. متکلّمان امامیه بیش از سایر متکلّمان مکاتب کلامی، به تعریف اصطلاحی نبی اهتمام داشته‌اند و با توجّه به مبدأ اشتقاق این واژه، تعاریف مختلفی ارائه نموده‌اند. تحلیل این تعاریف نشان می‌دهد که آنها در مقام تبیین مفهوم نبی، به مؤلّفه‌هایی چون «هویت بشری»، «هویت واسطه‌ای» و «هویت اِخباریِ» نبی، اشاره کرده‌اند. سرّ توجّه متکلّمان اسلامی به مسألة‌ هویت بشری نبی، از آن روست که بشر بودن پیامبران در ارتباط مستقیم با بسیاری از مسائل کلامی مرتبط با نبی و نبوّت، از جمله «امکان وحی الهی به پیامبران»، «برتری پیامبران بر فرشتگان»، «امکان عصمت پیامبران»، «رویکرد اختیارگرایانه در عصمت پیامبران» و «اسوه و الگو بودن پیامبران» است. هویت واسطه‌ای نبی، ناظر به ارتباط دو سویة پیامبر با خدا و مخاطبان وحی و فارق میان پیامبر و امام است. هویت اِخباری نبی نیز به بعد اجتماعی و تبلیغی پیامبر و همسانی نبی با رسول در مسئولیت خطیر ابلاغ وحی الهی به مردم اشاره دارد.

محقق حلی از عالمان برجسته قرن هفتم است که متناسب با نیازهای عصر خویش به مباحث کلامی ورود پیدا کرده است. وی در علم کلام کتاب «المسلک فی اصول الدین» و دو رساله به نام‌های «الرسالة الماتعیة فی اصول الدین»، و «رسالة فی العقیده» را به رشته تحریر درآورده است. چینش معارف اعتقادی در آثار مذکور مشابه بوده، و در ضمن چهار بخش: «توحید الهی»، «افعال الهی»، «نبوت»، و «امامت» بیان شده است. محقق حلی از متکلمین عقل گرا به شمار می‌رود، اما در مباحث کلامی به اقتضای نوع مسئله از علوم مختلف بهره گرفته است، که می‌توان به علوم عقلی چون: منطق، معرفت شناسی، فلسفه، و علوم نقلی چون: ادبیات، تاریخ، علوم حدیث، و اصول فقه اشاره نمود. از دیگر ویژگی‌های روشی محقق حلی می‌توان به بیان دیدگاه‌ها و نظرات فرقه‌ها و صاحب‌نظران در بسیاری از مواضع، و نقد و بررسی آنها اشاره نمود.

بشر جدید با نفی هرگونه عنصر و بُعد قدسی و متافیزیکی از دین و منزلت انسان در نظام هستی، بحران و چالش را در عمق فرهنگ بنیادین دینی و مرجعیت آن وارد کرده و فرهنگ ایمانی و عقلانی بشر بدون پایگاه دین، مورد تردید و تفسیر آزاد بشری قرار گرفته است. بر پایه این تفسیر اومانیستی از دین، معضل سکولاریزه شدن، تکثّرگرایی و خصوصی شدن دین، پدید آمده، و تبیین حقیقت انسان و کیهان و نسبت‌شان به یکدیگر، بر پایه دانش فلسفه و فیزیک، زیست شناسی، روانشناسی مدرن با رویکرد مادی گرایانه صورت می‌گیرد و منزلت انسان در این منظر دچار تغییر بنیادین می‌گردد، و ما شاهد بحران‌های اخلاقی و معنوی و بحران معنا و هویت در انسان مدرن هستیم. بحران‌ها و چالش‌های مدرن، دامن‌گیر هر تمدن و فرهنگی خواهد شد که در مواجهه با مدرنیته از الگوها و مدل‌های توسعه غربی و فن‌آوری‌ها، بدون مقید و مشروط شدن آن به زیرساخت های تمدنی و فرهنگ بومی و دینی خود، و به نحو مطلق استفاده کند.