جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محبت یا عشق، موهبتی الهی و از جمله احوال عرفانی و مختص انسان است که فرشتگان از آن نصیبی نمی برند. به عقیده عارفان مسلمان، سالک با مهرورزی و معاشقه با حق سریع تر می تواند به مطلوب خویش نائل آید. به زعم آنان راه عشق هولناک، مصیبت آفرین و درتنیده با آلام و رنج های بی شمار است و تا انسان تلخ کامی ها و ترشرویی های عشق را تجربه نکند از شیرینی های معنوی آن کام بر نمی گیرد. پس عاشق نه تنها باید آسایش، مصلحت اندیشی و عافیت طلبی را ترک گوید؛ بلکه باید مهیای محنت کشیدن، بلا چشیدن، جانفشانی و جان سپردن نیز باشد.در این نوشتار می کوشیم تا ضمن شناخت محبت و مراتب آن، مفهوم رنج و درد را نزد عرفا شرح دهیم. در ادامه به بیان دیدگاه بزرگان عارفان درباره فلسفه جفاها و غایت بلایای معاشقه و سبب راحت انگاری فتن و رحمت پنداری محن از سوی عشاق و چگونگی رابطه آن با محبت خواهیم پرداخت.

در این پایان نامه به دیدگاه امام خمینی درباره علم ازلی حق تعالی پرداخته شده است. این مسئله از دیرباز مورد توجه اندیشمندان مسلمان بوده و هر یک از مکاتب فکری موجود در جهان اسلام با توجه به دیدگاهشان در باب علم و ادراک انسان، به نظریه پردازی در این حوزه پرداخته‌اند. از میان این مکاتب دیدگاههای 4 مکتب مطرح در جهان اسلام یعنی مکاتب منشاد، اشراق، متعالیه و عرفان نظری بیشتر مورد توجه و اقبال بوده است. امام خمینی پس از نقد و بررسی مکاتب فوق نظر خویش را ابراز نموده‌اند که عبارتست از علم اجمالی در عین کشف تفصیلی. بدین معنا که حق تعالی وقتی به ذات خود علم دارد در واقع به وجودات جمیع اشیاء عالم علم دارد زیرا خود افاضه کننده آن وجودات است.

تاریخ تمدن هر قوم و ملتی عبارت از کوشش ها و خلاقیت هایی است که افراد آن قوم و ملت در طول تاریخ حیات خود جهت بیرون آمدن از بی ثباتی و وارد شدن در صحنه ی حیات جمعی و پیشبرد اهداف جمعی به کاربرده اند. تاریخ ایران پر است از دانشمندانی که در هر عصری ظهور نموده و نام خود را جاودان ساخته اند و در جهت تمدن سازی و گسترش علم تلاشی پیگیر نمودند. یکی از حکمای عالم اسلام که با همه ی جلالت قدر و عظمت شان و وسعت معلومات در موطن خویش ناشناس مانده و جز در نزد خواص دانشمندان معروف و مشهور نیست، علامه قطب الدین محمود شیرازی میباشد که در عصر ایلخانان پا به عرصه نهاد، دانشمندی که در تمام علوم زمان خویش چون، فلسفه، ادبیات و عرفان، ریاضیات و موسیقی، نجوم و پزشکی صاحب سبک و اثر می باشد.این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه برمنابع دست اول تاریخی و کتابخانه ایی ، با تحلیل و بررسی نقش قطب الدین شیرازی در تمدن اسلامی و تکامل علوم، وی را یکی از عوامل تاثیر گذار در تمدن اسلامی معرفی می نماید، زیرا وی در بیشتر علوم عقلی زمان خویش صاحب اندیشه بوده است؛چنانکه از طرفی در تقریب سه تفکر عرفان و فلسفه اشراق و مشاء کوشید،و از طرفی دیگر در حکمت عملی مباحثی را مطرح نمود که متفاوت از تفکر یونانی بوده است، ضمن آنکه در علوم پایه نیز خوش درخشید، و در تکامل علوم اسلامی سهمی بسزا ایفا نمود. اینکه علامه تا چه میزان در طرح ریزی حکمت متعالیه ملاصدرا نقش داشته است و همچنین اینکه وی چگونه و چه مطالب بدیعی را به حوزه تمدن اسلامی وارد نموده است؟از سوالاتی است که تلاش شده در این پایان نامه به آن پاسخ داده شود.

این پژوهش پس از طرح اهمیت و ضرورت تربیت به بررسی ابعاد و مقوله‌های مختلف تربیت و تربیت عرفانی از دیدگاه حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه پرداخته که در هر عصر و زمانی قابل استفاده است. نویسنده در این پایان نامه تلاش نموده است با ارائه نمونه‌هایی از این روشهای تربیتی، بیان دارد که در نیل ارتقای سطح تربیتی و فرهنگی انسان‌ها لازم است از آموزه‌های علوی به عنوان سرچشمه زلال اسلام ناب و الگوی تمام عیار استفاده شود.این تحقیق به بیان روش‌ها و راهکارهای علمی و عملی تربیت ، بر اساس دیدگاه‌های امیرالمومنین (ع) در نهج البلاغه پرداخته و در ارائه‌ی راهکارها و شیوه‌ها به ابعاد عاطفی و درونی انسانها، توجه بسیاری شده است. پرداختن به این نوع نگرشها در تمام شیوه‌ها از جمله الگوبرداری، تذکر و یادآوری، محبت و مدارا ، عبرت‌آموزی، عفو و تغافل، و تشویق و تنبیه به منظور تربیت انسان، نیاز عاطفی و مقتضای فطرت انسان‌هاست، که از دیدگاه‌های گوناگون قابل بحث است.پژوهش حاضر به بررسی دیدگاه‌های امام علی (ع) در مورد تربیت عرفانی و جمع‌آوری توصیه‌های آن حضرت درباره تربیت عرفانی پرداخته و نتیجه‌گیری نموده است که نهج البلاغه آیینه‌ی تمام نمای اسلام ناب است و روشهای تربیتی ارائه شده در نهج‌البلاغه مبتنی بر جهانی بینی توحیدی اسلام و روشهای تربیتی عرفانی در آن جامعیتی خاص در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اخلاقی دارد. در مسئله پژوهش، تربیت از اساسی‌ترین نیازهای زندگی بشر معرفی شده و انسان در پرتو تربیت صحیح می‌تواند موجودی هدفمند و اندیشه‌ورز بوده، به اهداف و آرمان‌های خود دست یابد. انسان مسلمان برای پیمودن راه سعادت و بندگی، نیازمند الگوهای مطمئن در عرصه عمل است و تنها معصومین (ع) بهترین و مطمئن‌ترین الگوهای تربیتی‌اند و ارائه دیدگاه‌هایشان ضرورتی انکارناپذیر برای پویندگان عرصه تعلیم و تربیت است. در این میان الگوی تربیتی امام علی (ع) جایگاه ویژه‌ای دارد. آشنا ساختن فرزندان با علوم اهل‌بیت (ع) از جمله عناصر مهم تربیت دینی در فرهنگ شیعی و علوی است. تعاریف عرفان صرف نظر از همه تفاوتها، همگی هدف مشترکی را دنبال می‌کنند یعنی شناخت همه‌جانبه خداوند به عنوان خالق عالم. بدون تردید یکی از جنبه‌های اصلی و حیاتی عرفان را مولای متقیان (ع) تشکیل می‌دهد که خود، عرفان مجسم است. بسیاری از بزهکاری‌ها، اختلالات رفتاری، مشکلات خانوادگی و مشکلات تعلیم و تربیت، همه از عدم شناخت ما از عرفان حقیقی و بیگانگی با قرآن و نهج‌البلاغه است.هدف اصلی این پژوهش، تبیین روشهای تربیتی در عرفان اسلامی با تأکید بر نهج‌البلاغه است و نیز از جمله اهداف مطرح شده در تحقیق، بررسی و کنکاش در کتاب شریف نهج البلاغه در رابطه با :1) امکان تربیت و ویژگیهای آن 2) عوامل موثر بر تربیت 3) روشهای تربیتی4) مشخصات عرفان و 5) مولفه های تربیت در عرفان اسلامی، « از دیدگاه امام علی علیه السلام » می‌باشد.انگیزه‌ اصلی محقق در انتخاب موضوع پایان نامه ، بررسی روشهای تربیتی و عرفانی امام علی (ع) در نهج‌البلاغه است تا بتوان از نتایج حاصل برای کمک به مبانی نظری تعلیم و تربیت کشور، بهره جست و بتوان راهکارهای عملی جهت نهادینه کردن روشهای تربیتی عرفان اسلامی به ویژه فرمایشات امام علی (ع) به نظام تعلیم و تربیت ارائه نمود تا روشهای تربیتی اصیل اسلامی جایگزین شود.پژوهش از نوع تحقیق توصیفی بوده که محقق جهت جمع‌آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل داده‌ها از مطالعه کتابخانه‌ای استفاده نموده است تا با بهره‌گیری از کتابها، کتاب‌های الکترونیکی، پایان‌نامه‌ها، مقالات اینترنتی و مطالب ارائه شده در سایت‌ها، کار پژوهشی خود را انجام دهد.از آن‌چه در فصل دوم بیان شده، می‌توان در فضای ذهنی باز و آزاد قرار گرفت و درباره آنچه علمای تعلیم و تربیت و شریعت اسلام در مورد تربیت و روش‌های آن بیان نموده‌اند و آشنایی با مفاهیم و مضامین عرفان و تربیت عرفانی، از جهات گوناگون اندیشیده‌، تا شیوه‌های تربیتی مناسب در پرتو تعالیم اسلام و عرفان اسلامی و علوی در ذهن تداعی شود. نتایج) به‌طور خلاصه می‌توان گفت: از دیدگاه نهج‌البلاغه، تربیت ممکن و روشهاى تربیتى مشخص و روشن است و بهترین روشهاى مقابله با موانع و آفات تربیت نیز درست مورد ارزیابى قرار گرفته است.با توجه به پند‌آموزى و تربیت‌پذیرى انسان، امام على (ع) سفارش مى‌کند که در تربیت افراد جامعه باید شتاب نمود و تربیت را بر هر کار دیگرى مقدم داشت ، زیرا ممکن است آداب و روشهاى زشت و ناروا دل‌هاى پاک را آلوده سازد و تربیت و سازندگى را ناممکن سازد.پس از آشنایى با مباحث مقدماتى تربیت، باید عوامل تربیتى را شناخت و آنها را تقویت کرد و به‌سوى آنها جذب شد که نقش تعیین کننده در تربیت و سازندگى فرد و جامعه دارند.تربیت موردنظر حضرت علی (علیه‌السلام) به معنی سازگار شدن فرد با سُنن و خواست‌ها و ارزشهای موجود در جامعه نیست؛ تربیت در نهج‌البلاغه همان یادگیری برقراری رابطه صحیح با مردم و با خدا، برای کسب رضایت خدا است؛ به عبارت دیگر، تربیت فراگردی است که به فرد کمک می‌کند تا با آن دسته از ارزشهای اجتماعی که فی‌نفسه معقول و مطلوب‌اند، آشنا شده و با آن دسته از امور و ارزش‌ها و وظایفی که بر خلاف تربیت الهی و اسلامی است، قطع رابطه کند.سخنان بسیاری از حضرت علی(ع) در مباحث عرفانی نقل شده است که بخشی از آنها در نهج‌البلاغه گرد‌آوری شده است. سراسر نهج‌البلاغه حاوی مواعظی است که بنیاد محبت دنیا را برمی‌اندازد و باعث حصول زهد و ورع و ترک عصیان خداوند می‌گردد که مقدمه واجب عرفان محسوب می‌شود.بررسی شاخصه‏های عرفان حضرت علی (ع) در نهج‌البلاغه امری مطلوب برای یافتن معیار عرفان سازنده و مثبت، از عرفان منفی و مخرب است. روشهای تربیتی عرفان ‌اسلامی مطرح شده در نهج‌البلاغه عبارتند از : روش‌های الگویی، محبت، عبرت، تذکر، موعظه، توبه، ابتلا و امتحان و خود مرزبانی (مراقبه و محاسبه). یافته‌های راجع به روشهای تربیتی در نهج‌البلاغه حاکی از آن است که روشهای مذکور بر اساس موازین الهی پایه‌گذاری شده است. از منظر تربیت عرفانی، هدف آرمانی تربیت آن است که آدمی ضمن رها شدن از تمامی قید و بندهای ظاهری و درونی به سطوح بالاتر معرفت و قرب الهی نزدیک شود. این همان آرمانی است که هدف غایی تربیت‌ اسلامی قلمداد می‌شود؛ از این منظر باید گفت که آرمانهای تربیتی اسلام، اساس «عرفانی» است و سایر ابعاد تربیت آدمی نیز بایستی در پرتو این آرمان نگریسته شود.

در این نوشتار به مسأله وجود خدا به عنوان یکی از مباحث مهم فلسفه دین از منظر نهج البلاغه پرداخته شده است . بررسی ضرورت بحث خداشناسی , موانع و پیامدهای خداشناسی صحیح از نگاه نهج البلاغه یکی از موضوعات در خور توجه بوده که به آن اهتمام شده است . در تحقیق حاضر با اقتباس از روش الهیات مسیحی ابتدا تعریفی از خدای مفروض در قالب صفات باری تعالی ارائه شده است و سپس به بررسی و استقصاء کلیه دلایل اثبات خدا در نهج البلاغه در دو رویکرد براهین عقلی و غیر عقلی پرداخته شده است .

انسان‌شناسی از حوزه‌هایی است که گسترة وسیعی از علوم را به خود اختصاص داده‌است و با رویکردهای مختلف مورد بررسی قرار گرفته‌است. به لحاظ اینکه این حوزۀ از دانش آثار و نتایج غیر‌قابل‌انکاری در زندگی انسان و سرنوشت او دارد، حائز اهمیت است. در سنت ایرانی- اسلامی عزیز‌الدین نسفی، عارف و حکیم قرن هفتم، به انسان پرداخته‌است. اثر معروف الانسان‌الکامل ثمرة ماندگار اوست. او انسان را عموماً با رویکردهای دینی، فلسفی و عرفانی یا به تعبیر خود وی، دیدگاه های شریعت ،حکمت و اهل وحدت مورد بررسی قرار داده‌است. سؤالاتی که در این رابطه مطرح می‌شود این است که تعریف او از انسان چیست؟ انسان چگونه و چرا به وجود آمده است، رسالت او در این جهان چیست؟ آیا انسان مختار است یا مجبور؟ ارتباط او با خود، خدا، جهان و دیگران به چه شکلی است و چگونه باید باشد؟ که در این پژوهش سعی شده‌است به آنها پاسخ داده‌شود. تحقیق حاضر در پنج فصل درصدد پاسخگوئی به این مسائل مدون شده‌است بدین صورت که در فصل اول کلیات بحث که شامل بیان، ضرورت، اهمیت، پیشینة بحث و سؤالات و اهداف، در فصل دوم به چیستی انسان و تعریف و مراتب او پرداخته شده، در فصل سوم به چگونگی ارتباط انسان با خدا و در فصل چهارم رابطة انسان با جهان و در فصل آخر به ارتباط انسان با خود و دیگران پرداخته شده‌است. و نتیجه گرفته شده که انسان برای طلب کمال به این جهان خاکی آمده‌است، او نباید اصل خود را فراموش کند بلکه باید با استفاده از قدرت اختیاری که دارد برای رسیدن به آن مقام تلاش کند و بالاترین مرتبة آن انسان‌کامل است که تنها اوست لیاقت خلیفه‌اللهی را دارد و واسطة بین رب و خلق است.

برای بررسی لوگوس در مسیحیت باید به ریشه‌های آن در پیش از مسیحیت پرداخت. در این رساله ریشه‌های لوگوس در فلسفه‌ی یونان باستان، یهودیت(عهدعتیق) و فیلون اسکندرانی مورد کاوش قرار گرفته است. به طور خلاصه می‌توان گفت لوگوس هر چند قبل از مسیحیت به معانی مختلفی به‌کار رفته و دارای اهمیت زیادی است اما در کل مفهومی ذهنی است و با کسی یا چیزی هم-هویت قلمداد نشده است. اما در مسیحیت لوگوس هم با عیسای تاریخی یکی گرفته شده و همبه مفهوم واسطه‌ی انکشاف به‌کار رفته است. در فصل مسیحیت علت این امر را به طور مبسوطی نشان داده‌ایم.در اسلام(قرآن) نیز عیسی با«کلمه‌الله» یکی گرفته شده است. در فصل مربوط به اسلام نظرات مفسران درباره‌ی«کلمه» و همچنین نقش آن در مجادلات کلامی بین مسلمانان و مسیحیان در سه قرن نخست هجری به طور مفصل مورد بررسی قرار گرفته است. علاوه بر این، در عرفان اسلامی (در نزد ابن‌عربی) مفهوم انسان کامل شباهت بسیاری با لوگوس در نگاه مسیحیت و به‌ویژه آباء کلیسا دارد. در این بخش نیز تشابهات و تفاوت‌های دو مفهوم را مورد توجه قرار داده‌ایم.

تفسیر عرفانی منسوب به امام جعفر صادق (ع) در میان آثار تفسیری با گرایش عرفانی ، قدیمی ترین اثر می باشد . محققینی چون پل نویا با در نظر گرفتن قدمت این اثر ، سر چشمه بسیاری از اصطلاحات صوفیه را در آن جسته اند و به نوعی منشأ آن ها را آراء امام صادق (ع) دانسته‌اند . نکته قابل توجه آنجاست که این اثر همان طور که از عنوان آن پیداست اثری منسوب به امام صادق (ع) است و تمام ادعاهای این محققین درباره ریشه اصطلاحات عرفانی و صوفیانه در کلام امام صادق (ع) ، زمانی درست خواهد بود که صحت این انتساب به اثبات برسد . در این بررسی محقق به بررسی سند و محتوای این تفسیر پرداخته است و از این رهگذر درجه اعتبار این اثر را مشخص کرده و میزان صحت این انتساب را سنجیده است و در پایان به این نتیجه نائل شده که انتساب کل این تفسیر به عنوان یک مجموعه و با کیفیت کنونی به امام صادق (ع) صحیح نیست .

موسی بن میمون(1135-1204م/530-601ق) یکی از متفکران بزرگ‌ یهودی به شمار می رود و نخستین کسی است که اقدام به تدوین نظام نامه‌ی اعتقادی کرد. او صورت بندیِ متفاوتی از پیشینیان را عرضه کرد که ماخوذ از اندیشه‌های فلسفی است. از طرفی او پایبند شریعت یهود بود و مفسر تلمودی به شمار می‌رفت و از طرف دیگر در فضایی اسلامی رشد یافته و به فلسفه نیز آشنایی داشت وبر همین اساس، به تبیین آراء می‌پرداخت. در این پژوهش به بررسی مفهوم فرجام شناسی و موضوعات مربوط از قبیل نفس شناسی، معاد شناسی و جاودانگی از دیدگاه ابن میمون و اندیشمندان مسلمان دو سده‌‌ی 3و4 هجری قمری پرداخته شده است. تبیین تاثیر آراء متفکران مسلمان بر ابن میمون و مقایسه‌ی دیدگاههای آنها در زمینه‌ی مباحث فرجام شناسی مستلزم بازخوانی متون دینی یهودی(تورات و تلمود) و مطالعه در آثار ابن میمون و شناخت اندیشه‌هایمتفکران مسلمان می‌باشد. به رغم اینکه ابن میمون و متفکران مسلمان به وجوب معاد اعتقاد داشتند، اما درخصوص معاد جسمانی و روحانی اختلافاتی دیده می‌شود. در میان متفکران، فارابی و ابن سینا تاثیرات قابل توجهی در اندیشه‌ی انسان شناسانه و فرجام شناسانه‌ی ابن میمون‌ داشته‌اند و با وجود شباهت‌هایی که میان آنها دیده می‌شود؛ تفاوتهایی جزئی نیز در آرا آنها قابل طرح و بررسی است.

این رساله به بحث از این مطلب می‌پردازد که معرفت عرفانی چه سنخ معرفتی است و چه مولفه-ها و مقوماتی دارد. از میان متفکران اسلامی، عارفان اسلامی، به ویژه ابن‌عربی و پیروان مکتب وی، و فیلسوفان اسلامی، یعنی به طور خاص فارابی، ابن‌سینا، شیخ اشراق و صدرالمتألهین، به تفصیل به این موضوع پرداخته‌اند. صاحب‌نظران و فیلسوفان دین و عرفان در غرب نیز در این زمینه، چند نظریه مهم ارائه نموده‌اند. همگی این دیدگاه‌ها و نظریات، در مجموع، در چند گروه قابل دسته‌بندی هستند: 1) احساسی و عاطفی بودنِ معرفت عرفانی (دیدگاه احساس‌گرایان غربی)، 2) متناظر بودن معرفت عرفانی و معرفت حسی (تجلی‌بنیاد بودن معرفت عرفانی؛ دیدگاه آلستون)، و 3) ساخت‌یافته بودن معرفت عرفانی (دیدگاه ساخت‌گرایان غربی) که این سه نظریه از آنِ غربیان بوده و در این رساله به بررسی نقاط قوت و ضعف آنها پرداخته شده و روشن شده است که هیچ‌یک، نظریه‌ای کاملاً صحیح نیستند؛ 4) نظریه اتحادی بودن معرفت عرفانی (دیدگاه عارفان اسلامی): دیدگاه عارفان اسلامی به ویژه ابن‌عربی و اتباع وی، به طور خلاصه فراحسی و فراعقلی بودن، نوری و وجودی بودن، بی‌واسطه بودن و اتحادی بودن معرفت عرفانی است که ساختار معرفت عرفانی را در یک طیف تشکیکی، از دو وجهی تا یک وجهی ترسیم می‌کند. 5) نظریه ارتسامی بودن معرفت عرفانی (دیدگاه حکمت مشاء): فارابی و شیخ‌الرئیس، معرفت عرفانی را تا آنجا که مورد تحلیل قرار می‌دهند از سنخ انتقاش صور کلی و جزئی از عالم عقول به در عقل و سپس در قوه خیال انسان و پس از آن در حس مشترک می‌شمرند و آن را ارتسام می‌نامند؛ 6) نظریه حضوری و اشراقی بودنِ معرفت عرفانی (دیدگاه حکمت اشراق): دیدگاه شیخ اشراق در این زمینه به طور خلاصه این است که معرفت عرفانی از سنخ اضافه اشراقیه علمیه است و هرچند بی‌واسطه است، وجودی و اتحادی نیست ولذا وی، ساختاری دو وجهی را برای معرفت عرفانی در نظر می‌گیرد؛ 7) نظریه حضوری و اتحادی بودن معرفت عرفانی: ملاصدرا با استفاده از نظریه عرفا، معرفت عرفانی را معرفتی حضوری، تشکیکی، وجودی و اتحادی می‌داند و از ساختاری دو وجهی تا ساختاری یک‌وجهی برای مراتب مختلف معرفت عرفانی در نظر می-گیرد. همه دیدگاه‌های عارفان و فیلسوفان اسلامی، حاوی نکات بسیار دقیقی است که در قسمت مربوط به هریک به تفصیل روشن شده است. در نهایت به نظر می‌رسد، یافتن بهترین تبیین برای این مسأله، همچون روش متفکران اسلامی، در گرو بازگشت به رهیافت متافیزیکی، در عینِ توجه به شواهد و قرائن انضمامی و ملموس (همچون روشِ اندیشمندان غربی) است و به هیچ‌وجه رویکرد غیر متافیزیکیِ غربیان در این خصوص، کارساز نیست و از ارائه تحلیل زیربنایی از موضوع، عاجز است. با توجه به این جمع‌بندی و با عنایت به نقاط ضعف و قوت هریک از دیدگاه‌ها می‌توان به دیدگاهی نسبتاً جامع‌تر و هماهنگ‌تر در این خصوص دست یافت که در پایان رساله بدان پرداخته شده است.