جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زبان شناسی دینی خواستار کشف رازهای زبان الاهی است که در قالب زبان بشری بیان شده است تا از این طریق، هم بتواند به سؤالات زیادی در مورد نحوه ی نزول کلمات الاهی، چگونگی حفظ معانی کلمات در عالم علوی و عالم سفلی و ... پاسخ دهد و هم در مورد راه یابی به فحوای اصلی متون الاهی که همان نظر شارع مقدس است، به حقایقی دست یابد. در راستای فهم «زبان قرآن کریم»، شناخت نظریات ملاصدرا و قاضی سعید قمی از اهمیت به سزایی برخوردار است؛ زیرا با تقابل این دو دیدگاه، گستره ی این مسایل نزد متفکران اسلامی، به خوبی آشکار می شود. مهم ترین موضوع مورد بحث آن ها، مساله ی «معناشناسی صفات الاهی» است. ملاصدرا با اختیار کردن زبان رمزی و حقیقی و رد هر گونه استعاره به تفسیر کلمات واجب الوجود پرداخت؛ در مقابل، قاضی سعید به زبان سلبی روی آورد. این نوشتار در صدد کشف علت اختلاف این دو متفکر در گزینش نوع زبان دینی است که دامنه ی آن در «رابطه ی لفظ و معنا» و «نحوه ی دلالت اسم بر مسما» نیز کشیده شده است و پس از بیان دیدگاه های دو طرف در اثبات سخن خویش و رد نظر متقابل، به این مطلب دست می یابد که این اختلاف ریشه در مبانی انسان شناختی و جهان شناختی دارد و سرانجام در این نوشتار، دیدگاه قاضی سعید مورد نقد قرار می گیرد که از جمله پای بند نبودن قاضی سعید بر اصول مورد پذیرش خویش است.

برهان صدیقین که بر پایه امکان ماهوی و استحاله دور و تسلسل شکل گرفته بود، پس از مرحوم بوعلی، در مکتب حکمت متعالیه ‌شکوفا شد و در آثار فلسفی و کلامی اثر فراوانی گذاشت. گرچه حکیم سبزواری، تقریر صدرای شیرازی را خالی از اشکال نمی‌دیدند، اما نوآوری مرحوم علامه طباطبایی و حضرت آیة الله جوادی آملی در برهان مذکور‌، جایگاه این تقریر را در میان براهین اثبات وجود خدا مشخص می‌سازد؛ چرا که برهان صدیقین محکم‌ترین و شریف‌ترین برهان‌های توحیدی است و حد وسط آن غیر از واجب تعالی نیست. ‌تقریر اسد و اخصر علامه طباطبایی از این برهان، علاوه بر اثبات وجود، وحدت حقه حقیقیه را نیز برای حضرت حق اثبات می‌کند و تنها با اعتماد به بطلان سفسطه نزدیک‌ترین راه را به سوی معرفت و اثبات خداوند متعال نشان می‌دهد. سخن از ‌تقریر برهانی است که نیاز به هیچ مقدمه‌‌ای نداشته، می‌تواند اولین مساله فلسفی باشد. آنچه در تکمیل این ‌تقریر مهم است، این است که برای اثبات مبدأ تعالی، نیاز به هیچ یک از مبادی تصدیقی نباشد و تنها به یک سلسله مبادی تصوری بسنده شود.

ابن میمون و قاضی سعید قمی با تأکید بر تباین کامل خدا و خلق و اینکه خداوند موجودی به کلّی دیگر است، به نفی صفات ازذات خداوند پرداخته و در تحلیل معانی آنها نیز به گونه‌ای پیش رفته‌اند که به همین امر می‌انجامد. ایشان در بحث معنا شناسی صفات ذاتیِ نسبت داده شده به خداوند، دو مؤلّفه باور به اشتراک لفظی و تفسیر سلبی را ارائه کرده‌اند. البته قاضی سعید با الهام از حدیث، مؤلّفه سوّمی زیرعنوان اثبات مثمرات را نیز مطرح کرده است. هم چنین آنها با نظریّه‌ی تشکیک در معانی صفات خداوند مخالفت کرده و اعتقاد به آن را مستلزم کفر و زندقه و خروج از دین دانسته‌اند. در این مقاله، دیدگاه‌های این دو‌اندیشور بزرگ در مورد تحلیل معانی صفات خداوند، بررسی شده و ضمن سنجش با یکدیگر مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است.

در پاسخ به این پرسش مهم که آیا می توان با زبانی محدود و بشری، از خدایی نامحدود و متعالی سخن گفت؟ دیدگاهها و نظریات گوناگونی مطرح شده است. بنابر دیدگاهی که با نظر به مبانی حکمت متعالیه ملاصدرا، می توان آن را نظریه «اشتراک معنوی و تشکیک وجودی» نامید، با توجه به اینکه خدا کامل مطلق و قائم بالذات است، اولا معنای اتصاف او به صفات کمال این است که خداوند تمامی کمالات وجودی را به کاملترین نحو داراست و صفات سلبیه نیز چیزی جز سلب نقص، یا همان اثبات کمال، نیست و ثانیا این صفات کمالیه عین یکدیگر و عین ذات الهی دانسته می شود و با توجه به «وحدت تشکیکی حقیقت وجود»، اشتراک معنوی صفات الهی با صفات انسانی مستلزم اشتراک مصداقی خدا و انسان و افتادن در ورطه تشبیه نیست. علامه طباطبایی نخست با توجه به تلقی انسانوارانگارانه انسان از خدا، مفاهیم دینی را جامع میان نفی و اثبات دانسته و با تکیه بر روایات، بر دیدگاه اثبات بلاتشبیه، تاکید نموده است. آنگاه به عنوان یک فیلسوف پیرو مکتب حکمت متعالیه و به تبع صدرالمتالهین، با تکیه بر «اشتراک معنوی مفهوم وجود» و «تشکیک حقیقت اصیل وجود» و «تفکیک مقام معنا از مقام مصداق» و با توجه به مراتب معنا و کاربرد الفاظ، بر اشتراک اصل معنای صفاتی همچون علم و قدرت و حیات و ... در انسان و خدا تاکید کرده و انحصار معنا در مرتبه مادی و جسمانی را نادرست دانسته است. هر چند در نظریه علامه نیز نوعی تمایل به روش سلبی دیده می شود و معنای ایجابی مشترک میان صفات خدا و صفات انسان، به روشنی بیان نشده است.

الاهیات سلبی، در بعد معرفتی بر شناخت ناپذیری؛ و در بعد زبانی، بر بیان ناپذیری خدای متعال تاکید دارد. در بعد معرفتی، به دلایلی چون عدم توانایی احاطه بر خدای متعال، تعالی و فوق عقل بودن او، نقص معرفت معلول نسبت به علت و محدودیت قوای ادراکی انسان؛ و در بعد زبانی، به مفهوم ناپذیر بودن و صورت نداشتن امر متعالی و ... استناد می شود. منتقدان اشکالاتی چون تعطیل، ناکافی بودن معرفت سلبی، تعارض در گفتار و ... را بر این دیدگاه وارد کرده اند. در واقع، بیشتر طرفداران الاهیات سلبی، در عین تاکید بر نقص معرفت بشری، قائل به تعطیل نیستند و معرفت به خدای متعال را دارای مراتب می دانند. در الاهیات سلبی، سخن گفتن از او، به دلایلی چون سخن گفتن به واسطه اضطرار درونی، یا به قصد تعلیم دیگران است؛ و یا سخن ها و عبارات ایجابی ناظر است به تجلیات خدای متعال و آنچه پس از او هستند؛ هر کس به اندازه فهم خود و به همان میزان که آثار و ظهورات خدای متعال را یافته است، از او سخن می گوید.

‫در رويکرد حاکم بر "الهيات سلبي"، اسماء و صفات ايجابي، اسم و صفت امکاني بوده و اطلاق آن بر خدا غيرممکن و غيرمجاز است؛ زيرا ذات خدا عاري از اسم و صفت بوده، و راه دادن صفت يا اسم به آن ذات بي‌اسم و رسم، موجب نقص و سبب شرک مي‌شود. پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌اي، به بررسي ديدگاه ابن‌ميمون قرطبي يهودي و قاضي سعيد قمي شيعي پيرامون مسأله الهيات سلبي پرداخته، و در نهايت اين رويکرد را با الهيات ايجابي مقايسه کرده است. ابن‌ميمون بر اساس رويکرد سلبي خود معتقد است که در هيچ صورتي، خدا داراي صفت ذاتي نخواهد بود. و موحدي که خدا را داراي صفات متعدد مي‌داند، در زبان قايل به وحدت است اما در دل معتقد به کثرت است. در اين راستا، تباين خالق و مخلوق، اشتراک لفظي وجود بين واجب و ممکن، نقص عقل و عدم اکتناه ذات خدا، جزء مباني الهيات سلبي او به‌شمار مي‌رود. او در استدلال بر ديدگاه خود، به ناسازگاري توصيف ايجابي با تنزيه، تعلق توصيف ايجابي به ماهيت اشياء و نبودن ماهيت براي خدا، و ناسازگاري توصيف ايجابي با عقل استناد مي‌کند. قاضي سعيد نيز به امکان شناخت حقيقي و تحقق آن، اشتراک لفظي وجود بين خدا و مخلوقات، تباين کلي ميان خداوند با موجودات امکاني، و ناممکن دانستن توصيف ايجابي، قايل است. اما در نقد اين رويکرد مي‌توان گفت که توصيف ايجابي خداوند، ناظر به کنه نيست بلکه ناظر به وجه است. همچنين خداوند چنان‌که مثل ندارد، ضد نيز ندارد، اما تباين مورد نظر در الهيات سلبي، اثبات ضديت مي‌کند. به‌علاوه، مفهوم وجود و ساير مفاهيم کمالي مانند علم و قدرت، جزء معقولات ثاني فلسفي است که حاکي از مصداق هستند اما عين آن نيستند. پس توصيف ايجابي نيز ممکن و مطلوب بوده، و در متون ديني هم کنار توصيف سلبي، و بلکه بيش از آن مورد تأکيد قرار گرفته است.

همواره دربارۀ بسیاری از حقایق ازلی که در جهان محسوس نمود می یابند، تردیدهایی وجود داشته که در درجۀ نخست متاثر از دریافت ما از مفاهیم مکان و زمان است. یکی از این حقایق، شب قدر است که مطابق با آیات، احادیث و روایات اسلامی، شبی عظیم و دارای تاثیرات وضعی بسیاری است. در مرتبۀ نخست، زمان عالم محسوس از عوارض ماده و حرکت است؛ بنابراین به نظر می رسد شب قدر با توجه به ورود هریک از افق های کرۀ زمین به ابتدای ماه مبارک رمضان، متفاوت خواهد بود و این نافی آیات قرآن و روایات است. تفسیر حقیقت شب قدر بر مبنای جهان شناسی و زمان شناسی حکمای الهی شیعه توضیحی دقیق برای گذر از این پارادوکس است که ما در این مقاله به بررسی آن پرداخته ایم.

مسأله صفات خداوند و کیفیت اتصاف ذات اقدس ربوبی به اوصاف کمالیه،و ارتباط آن با توحید حقیقی و خالص پروردگاراز اساسی ترین مسایل معرفتی در حوزه مبدأشناسی است که از دیرباز مورد توجه فرقه های مختلف اسلامی قرار گرفته ، و بویژه در مکتب اهل بیت (ع) به آن توجه خاص مبذول شده و وروایات متعددی نیز از ائمه معصومین (ع) در این موضوع صادر شده است ، و در این راستا نظریه های گوناگونی از سوی متکلمین و فلاسفه و عرفاء و سایر اندیشمندان اسلامی به منصه ظهور و بروز رسیده است ، در این مقاله سعی شده است تا با مروری بر آراء و نظریات اندیشمندان اسلامی و خصوصاً اندیشه های ارزشمند حکیم فرزانه و عارف و اصل مرحوم قاضی سعید قمی (ره)- شارح کتاب شریف "توحید" تألیف ابی جعفرمحمدبن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق که برگرفته از روایات معصومین (ع) می باشد – به درک صحیحی از این مسأله نایل شویم . ان شاءالله .

قاضی سعید قمی: مولی میرزا محمد سعید بن محمد مفید مشهور به قاضی سعید قمی از عارفان بزرگ قرن یازدهم قمری است. هانرى کربن تاریخ تولد وى را به سال 1043 هـ.ق در شهر قم درج نموده است. قاضى سعید قمى پس از فراگیرى علوم مقدماتى و طب نزد پدر و برادر بزرگترش به حکمت و عرفان روى آورد و به حوزه درسى ملا محسن فیض کاشانى وارد گردید. فیض کاشانى در تکوین اندیشه هاى این دانشور تأثیر فراوانى داشت، در مدتى که فیض کاشانى در شهر مقدس قم بسر مى برد، قاضى سعید از محضرش بهره مند گشته، نزد وى اندیشه هاى عرفانى خود را غنا بخشیده و شکوفایى او در قلمرو شعر و سروده هاى عرفانى ماحصل ارتباط وى با فیض کاشانى بوده است. سپس قاضى سعید قمى براى استفاده از اندیشه هاى عرفانى حکیمان اصفهان، شهر مقدس قم را به قصد آن دیار ترک نمود. در این زمان اصفهان یکى از مهمترین کانون‌هاى فرهنگى و علوم اسلامى محسوب مى شد. او در حوزه درسی ملا رجبعلی تبریزی (شاگرد صدرا) به تحصیل منطق، علوم طبیعى و الهیات پرداخت. وی در علوم دینی و عرفانی شاگرد فیض کاشانی بود (شرح التوحید، ج1 ص 63 و 301 و 449 ، الاربعین ص 191، 202، 245) ابتدا به دلیل مهارت کامل در طب پزشک شاه عباس صفوی ثانی بود و بعدها توسط شاه به سمت قاضی و شیخ الاسلام قم منصوب و مدت طولانی در این سمت بود. وی با وجود تصدی منصب قضاوت شرعی از سوی سلاطین صفوی توجه چندانی به آنها نداشت و حتی در برهه هایی مورد غضب برخی از آنان قرار گرفت. امام خمینى در کتاب «مصباح الهدایه» از وى به عنوان عارف کامل قاضى سعید شریف قمى سخن مى گویند و در ادامه مى افزایند: «قاضى سعید در عرفان مقام والایى دارد و در راه سلوک قدمى استوار و کتاب شرح توحید صدوق این فاضل فرزانه در موضوع خود بى نظیر است». مهمترین کار او شرح و تاویل احادیث اهل البیت علیهم السلام است یعنی نزدیکی بین حکمت و عرفان با دین که از سوی صدرالمتالهین در این دوره آغاز و بعد توسط استاد قاضی سعید و شاگرد ملاصدرا یعنی فیض تقویت شد. بیشتر آثار او مانند شرح توحید صدوق ،شرح الاربعین، الاربعینیات لکشف انوار القدسیات و رساله حقیقه الصلوه در همین راستا است. وی از سی سالگی تا پایان عمر شریفش را به شرح و تاویل احادیث پرداخت و تراث عظیمی را در این زمینه از خود برجای نهاد و او با تاییدات الهی و محبت به ائمه اطهار علیهم السلام و تسلطی که بر میراث کلامی و حکمی و عرفانی داشت ، مهارت خاصی در فهم و شرح اسرار مکنون و دقایق مخزون در متون دینی و به ویژه معضلات آنها داشت. وی درآثاری نظیر حقیقه الصلوه و الفوائد الرضویه مباحث عرفانی مکتب محی الدین را به قلم آورده است. از دیگر آثار او می توان الکشف عن القراآت السبع الکشف عن القراآت السبع، الفواید الرضویه، مرقاه الاسرار، النفحات الالهیه والخواطر الالهامیه، المقصد الاسنى، الانوار القدسیه، البرهان القاطع، البوارق الملکوتیه، حاشیه بر اثولوجیا، کلید بهشت، شرح حدیث بساط، شرح حدیث غمام و حاشیه بر شرح الاشارات خواجه نصیرالدین طوسى را نام برد. منبع الفبا: عرفان شیعی

در ادیان گوناگون بحث از صفات خداوند همواره اهمیت فراوان داشته است. بسیاری از ادیان وجود خداوند را مسلّم و تردیدناپذیر دانسته و به جای اثبات آن، به بررسی و شمارش صفاتش پرداخته اند. گروهی از ملحدان نیز با تکیه بر صفات مورد اعتقاد خداباوران، از تناقض درونی مفهوم خدا سخن گفته، یا وجود خدایی با صفات خاص را با وجود حوادث زیانباری چون سیل و زلزله، به اصطلاح شرور ناسازگار پنداشته اند. امروزه بسیاری از مؤمنان همچنان بر برداشت سنتی از مفهوم خدا تأکید می ورزند، اما گروهی از آنان(به ویژه در میان مسیحیان) از برخی از دیدگاه های پیشین درباره خداوند دست کشیده اند . برای مثال، خدا را عالم و قادر مطلق نمی دانند. این نوشتار، نخست به ابعاد گوناگون بحث از صفات خداوند اشاره سپس، به برخی از پرسش ها درباره چگونگی سازگاری درونی این صفات پاسخ گفته است.