جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله سعادت و شقاوت انسان موضوعی است که هر مکتب باید نسبت به آن پاسخگو باشد. در این میان حکمت متعالیه که برگرفته از مضامین قرآنی و دینی اسلام و مباحث حکمت و فلسفه اسلامی است. خود را متکفل بررسی این موضوع قرار داده است. در صدر این مکتب حکمی و حکمای آن، ملاصدرا مبدع و مؤسس آن قرار دارد که در کلیه آثار فلسفی به طور ویژه در کتب قرآنی و تفسیری‌اش مسئله سعادت و شقاوت انسان را تحلیل نموده است و همچون اسلاف خود رشد علمی و عقلانی انسان را در مسیر تکامل و استکمال، در معنای سعادت دانسته و دوری از آن را شقاوت می‌داند. از سوی دیگر علامه طباطبایی مفسر و حکیم معاصر که خود از پیروان حکمت متعالیه صدرایی محسوب می‌شود؛ در تفسیر المیزان، به مسئله سعادت و شقاوت متعرض شده است؛ اما وی بر اساس نگرش‌های قرآنی و برخی از دیدگاه‌های حکمی خود به نظر می‌آید اختلاف‌نظرهایی با اندیشه‌های جناب صدرای شیرازی داشته باشد. این اختلاف‌نظرها در بسیاری از موارد ناشی از حیثیت نگاه این دو مفسر حکیم بوده و در مواردی ناشی از اختلاف در مبانی؛ روش و مسائلی است که به فراخور موضوع موردتوجه قرار گرفته است: بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر می‌توان وجوه اشتراکی میان آراء ملاصدرا و علامه طباطبایی شمرد. هر دو سعادت را لذت دریافتن مطابق قوه ادراکی می‌داند و به خیر بودن سعادت و ملکه و عدم ملکه آن معتقدند و همچنین سعادت را به دو قسم دنیوی و اخروی تقسیم می‌کنند. هر دو مفسر لذت را حالت نفسانی می‌دانند و همچنین شقاوت را مقابل سعادت می‌دانند و آن را به دودسته روحانی و جسمانی تقسیم می‌کنند. از منظر هر دو حکیم علم و عمل باسعادت رابطه وثیقی دارند و علم را پایه و بطن عمل می‌دانند و برای دین در رابطه با سعادت نقش خاصی قائل هستند. همچنین در اندیشه‌های هر دو حکیم وجوه اختلافی مشاهده گردید؛ ملاصدرا در آثارش به مسائلی از جمله تشکیک در شقاوت، خلود در جهنم، اقسام مردمان از نظر سعادت و شقاوت پرداخته است. در بررسی آثار علامه طباطبایی در این خصوص مطلب صریحی نیست از سوی دیگر علامه طباطبایی نیز در آثارش به مسائلی از جمله آثار ولایت بر سعادت، شقاوت اولیه و فیض الهی بودن سعادت اشاره نموده است، صدرالمتالهین شیرازی به این موضوعات متعرض نشده است. علامه طباطبایی دین را راه رسیدن به سعادت می‌داند اما از نگاه ملاصدرا معرفت، راه رسیدن است. علامه طباطبایی عوامل سعادت را توبه، تقوا، کسب علم و عبودیت می‌داند. ملاصدرا قائل به مختص بودن عامل کسب معرفت در سعادت انسان است. .

امر به معروف و نهی از منکر از مهم‌ترین فرایض حیاتی، جزء لا ینفک و دو تکلیف اهرمی متعهدانه دین مبین اسلام هستند. در حقیقت، بیمه‌نامه حفظ سلامت، شادکامی و امنیت جامعه در گرو وجود آمران به معروف و ناهیان از منکر ذی‌صلاح است. عدم اعتناء به آنان موجب قرارگیری جامعه در پرتگاه سقوط و حاشیه انحراف است. توجّه اندیشمندانه تام حاکمان و نافذان جامعه اسلامی به این افراد از موارد بایسته و الزام‌آور می‌باشد. بر اساس آیات و روایات دین مبین اسلام، کسانی که این فریضه الهی را ترک نموده و با اقدام ساختارشکنانه موجب شکاف و رخنه ویروس بدی‌ها در محیط اسلامی و انسانی می‌شوند را مجازات در نظر گرفته، در مقابل مبارزه با فساد، تقویت فرهنگ دینی جامعه، گسترش خوبی‌ها، حسنات و بستن نفوذ گاه‌های شیاطین را در زمان و مکان مناسب مورد تشویق و اغراء قرار داده است. به فعلیت رساندن این امر مهم الهی نیازمند توجه و پرداختن نظام‌مند و سازمانی به فریضه موصوف از طرف آحاد جامعه اسلامی به‌ویژه افراد متصدی الامر است. مفسران زیادی آیات معروف و مربوط به منکر را موردبررسی قرار داده‌اند؛ لیکن، به لحاظ ضرورت بحث، محقق بر آن شده است تا آیات امر به معروف و نهی از منکر را به روش «توصیفی و تحلیلی» با تأکید بر تفسیر المیزان علامه طباطبایی انجام دهد. بنابراین، از مهم‌ترین نتایج تحقیق می‌توان به سالم‌سازی محیط فرهنگی و اجتماعی جامعه، افزایش امنیت، بهبود روابط فردی و اجتماعی در خانواده و اجتماع، پیشرفت در ابعاد فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، انجام شایسته و از روی اتقان واجبات الهی و ترک محرمات، افزایش حساب سود معنوی و مادی و کاهش زیان، حرکت خودجوش جامعه بر پایه قرآن و سنت، جنبش همه‌جانبه جوانان و نخبگان در جهت ایفای نقش دینی و معنوی خود در رابطه با امربه‌معروف و نهی از منکر و ضمانت حصول آرمانگرایی همه جانبه در جامعه اسلامی اشاره کرد.

قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت و سعادت، برای رساندن پیام خود به انسان‌ها از بهترین تعابیر و شیرین‌ترین ترکیب‌ها بهره می‌برد. یکی از این تعبیرات و جلوه‌های جذاب زبانی، تشبیه است. البته آنچه در این نوشتار مورد بحث و تحقیق قرار می‌گیرد، تمام مصادیق تشبیهات قرآنی نیست؛ بلکه صرفا تشبیه‌هایی است که در آنها، انسان به حیوان شبیه شده باشد! یعنی قرآن وصفی را در برخی انسان‌ها می‌بیند، که برای ابراز نظر خود درمورد آنها، تصمیم می‌گیرد آن وصف را به حیوانی تشبیه کند، که این حالت در آن حیوان نمود بیشتری نسبت به دیگر حیوانات دارد. مثلا بدصدا بودن به الاغ، بی‌خبری از باری که می‌کشد نیز به همان حیوان، بی‌تفاوتی به گاو و گوسفند، ولع و حرص به شتر، سست‌بنیان بودن به عنکبوت و... تشبیه شده‌است. ولی چنین نیست که تمام اوصافی که قرآن در حیوانات یافته و برخی انسان‌ها را به آن تشبیه می‌کند، اوصاف ناپسند و ناهنجار باشد! بلکه بعضا اوصاف جالب و خوبی نیز در آنها دیده می‌شود! مثلا کنجکاوی در کلاغ برای قرآن جالب توجه بوده‌است. درکل قرآن در این اوصاف و این تشبیهات سعی کرده با یادآوری اینکه انسان از حیوانات برتر است و جانشین خدا بر زمین است، و اینکه مبادرت به انجام برخی گناهان و برخورداری از رذایل اخلاقی، او را از مقام برتری و خلافت خدا پایین آورده و هم‌ردیف حیوانات و حتی از آنها نیز پست‌تر می‌گرداند، او را به خود آورده و نصیحتش نماید. نوشتار پیش رو به این تشبیهات پرداخته و نظرات مرحوم علامه طباطبایی را نیز در این زمینه گرد آورده‌است.

یکی از مسائل مهم انسان‌شناسی، مبادی صدور اعمال انسان است. این مسئله ابعاد مختلفی دارد که در علوم مختلف ازجمله فلسفه، روان‌شناسی، اخلاق، تربیت و... با رویکردهای مختلف تبیین و بررسی شده است. قرآن کریم مهم‌ترین منبع فرهنگ اسلامی است که به این مسئله نیز عنایت دارد و تحصیل پاسخ به این مسئله از منظر قرآن هدفی مهم و تعیین کننده است. قرآن کریم به فراوانی به چیستی عمل، اقسام، آثار و مبادی آن پرداخته است. برخی از این موارد به روشنی قابل دریافت و برخی نیاز به تامل و دقت دارد. تحقیق حاضر، با استفاده از آیات قرآن کریم و با تمرکز بر آرای تفسیری علامه طباطبایی، برخی از مبادی عمل را به دست آورده و به بررسی آنان پرداخته است. دستاورد تحقیق حاضر را می‌توان بدین عبارت ارائه کرد که مبادی عمل که: نقطه آغاز تکون و تحقق عمل می‌باشند، در صفحه نفس متعدد بوده و علاوه بر تکثر مبادی، بدون ارتباط با یکدیگر نبوده و شکل‌های مختلفی از این ارتباط قابل فهم است. مبادی عمل از یک سو، با توجه به قوت و ضعف شان در نفس و از سوی دیگر با توجه به هم سنخ بودن یا نبودنشان، با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و نتیجه آن به شکل ارتباط ایجابی یا سلبی ظهور می‌کند. ارتباط ایجابی به معنای هم افزایی مبادی می‌باشد، یعنی در این گونه ارتباط، هیچ مبدایی کنار نهاده و یا حذف نمی‌شود، بلکه این ارتباط به تشدید هر یک از مبادی و چه‌ بسا تولید مبدأ جدیدی می‌انجامد. اما در ارتباط سلبی، مبدأ یا مبادی ای حذف شده و عمل منسوب به همه مبادی مرتبط نخواهد بود. همچنین مبادی عمل، نه تنها با یکدیگر ارتباط متقابل دارند، بلکه همین نحوه از ارتباط ایجابی و سلبی در ارتباط با نفس هم برقرار است؛ زیرا هر گونه ارتباطی میان مبادی عمل در ظرف نفس اتفاق می‌افتد، از این رو مبادی عمل علاوه بر ارتباطی که با یکدیگر دارند، با نفس نیز در ارتباط بوده و نقطه نهایی این ارتباط گسترده در نفس، منجر به تحقق عمل می‌گردد. دشواری یا دقت ضروری این تحقیق و استنتاج نهایی مطلب از متن قرآن کریم، وجود اجزاء پرشمار و ابعاد گوناگون مسئله و تحفظ بر عدم خروج از قلمرو معنایی و معرفتی قرآن کریم بود. آنچه در نوع آثار تحلیلی نسبت به مسئله این تحقیق ارائه شده و ذهن نویسنده و یا برخی محققان با آن مانوس است، ارتباطی خطی را میان مبدأ اولیه، چند مبدأ واسطه و در نهایت عمل ترسیم می‌کند. اما با انجام این تحقیق، این مسئله در ذهن نویسنده رنگ باخت و این تصویر ایجاد شده که به نظر می‌رسد میان مبادی عمل ازجمله معرفت، نفس و عمل، ارتباطی چند وجهی یاشبکه‌ای در دو نوع ایجابی و سلبی و دو بعد ظاهری و باطنی وجود دارد. تکمیل و به نهایت رساندن این تصویر، آینده این پژوهش نیازمند مجالی مستقل و وسیع است.

اگر چه قرآن کریم منبعی وحیانی است، اما با رعایت برخی قواعد دقیق عقلی، دارای قابلیت تفسیر از بعد فلسفی است. شاهد این مدعا، وجود موضوعاتی مانند امر و ملکوت الهی، خزائن، ملائکه، روح، أجل مسمی و.... در قرآن است که خارج از حوزه حس و تجربه‌اند و دستیابی به مفاهیم آنها نیازمند ژرف‌اندیشی، تحلیل‌های عقلانی و بهره‌گیری از استدلال‌های برهانی است در این راستا، بررسی حقیقت و چیستی امر تکوینی الهی به معنای خلق و ایجاد در آیات قرآن، محور اصلی پژوهش حاضر است. مهم‌ترین آیات در این موضوع، آیاتی چون یس/82 و83، قمر/50، حجر/21و در نهایت آیه 54 سوره اعراف است که در عبارت " الا له الخلق و الأمر"، امر به واژه خلق عطف شده و از این رو، از لحاظ معنایی نیز با این واژه پیوند خورده است؛ لذا یکی از دشوارترین آیاتی که در تفسیر آن، میان مفسران اختلاف پدید آمده، آیه 54 سوره اعراف است که با توجه به نقاط قوت و جامعیتی که تفسیر المیزان در همه ابعاد از جمله بعد فلسفی داراست، نظر علّامه طباطبائی در تفسیر این آیه و نیز سایر آیات مربوطه و تبیین مراد از امر و خلق در آنها، از بعد فلسفی و وجودشناختی مهم می‌نماید. البته در پژوهش حاضر، اکثریت تفاسیر در رابطه با این موضوع بررسی شده‌اند و با تبیین دقیق نظرات پیشینیان و نیز وارد کردن اشکالات متعدد به آراء ایشان، مشخص شد که هیچ یک از آنها توانایی ارائه تفسیری صحیح و مطابق با واقع در باب امر، و نیز حقایق امری از جمله خزائن الهی، را ندارند؛ اما علامه طباطبایی به دلیل اتخاذ شیوه تفسیری قرآن به قرآن، توجه ویژه به أدبیات عرب و علوم بلاغی در تفسیر آیات، استفاده از استدلال عقلی و کلامی و بهره‌گیری از روایات به عنوان مؤید مطالب خویش، پاسخ مطلوب‌تری نسبت به سایرین به این مسئله داده است. از این رو، این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی به تبیین و بررسی کلام علامه طباطبایی در باب امر و حقایق امری می‌پردازد. از جمله شاخصه‌های قرآنی که علامه برای آنها برمی‌شمارد، می‌توان به اختصاص به خداوند، منزّه از ویژگی‌های مادی مثل تغییر و تبدیل، عندالله بودن، واسطه بین خداوند و عالم مشهود در امر ایجاد و خلقت، کلمه الله بودن و .... اشاره کرد. البته ایشان در ارائه دیدگاه‌های تفسیری خود در این موضوع، به شاخصه‌ها و ویژگیهای عالم مجردات در فلسفه نیز توجه داشته است. طبق نظر ایشان، با توجه به برخی از آیات، امر یک حقیقت مقول به تشکیک است و لذا مفاهیم و حقایق مرتبط با آن از جمله روح، خزائن و ... نیز، مراتب و درجات گوناگون این حقیقت واحد هستند. بنابراین علامه ضمن اینکه اصل وجود عالم مجردات را بر طبق ظواهر برخی آیات پذیرفته، در تقریر و تبیینی نوآورانه، احکام و لوازم عقلی را با نصوص دینی پیوند زده است. ایشان بر مبنای اصالت وجود صدرایی و احکام و لوازم آن از جمله تشکیک در مراتب وجود، تقریری برآمده از نصوص دینی در باب امر الهی ارائه کرده است که در این نوشتار عنوان «عالم امر» را به مثابه دیدگاه فلسفی ایشان برگزیده‌ایم.

با مطالعه تفسیر تسنیم و دقت در آراء تفسیری آیت‌ الله جوادی آملی به وجود اختلاف ‌نظرهایی بین دیدگاه ایشان و علامه طباطبائی پی می‌بریم، با توجه این‌که هر دو از مفسران معاصر و صاحب‌نظر در تفسیر قرآن کریم می‌باشند، متوجه این نکته می‌شویم که المیزان علامه با همه ارزش و اعتباری که برخوردار است، در برخی موارد توسط شاگرد ایشان مورد نقد قرار گرفته است. با بررسی آثار موجود در این زمینه چون رساله مستقلی در این موضوع در دست نبود از این جهت نگارنده بر آن شد که موضوع پایان‌نامه خویش را بررسی این اختلاف ‌نظرها در سوره های یونس، هود و یوسف قرار دهد تا ضمن آشنایی هرچه بیشتر با این اختلاف آراء، خواننده را برای دقت بیشتر و دریافت نظرات جدید در تفسیر کلام وحی به تأمل و تکاپوی علمی وا دارد و به نظرات جدید در تفسیر دست یابد که موجب گسترش مفاهیم قرآن در بین پژوهشگران گردد تا زمینه تحقیق بیشتر در این حوزه فراهم شود. روش کار در انجام این تحقیق به این صورت است که در هر موضوعی ابتدا نظر برخی از مفسران نقل‌شده و در ادامه دیدگاه تفسیری علامه و در نهایت نقد آیت‌الله جوادی آملی به ‌عنوان یکی از آراء مطرح و قابل‌قبول در تفسیر ارائه می‌شود. موارد اختلاف در سوره یونس و هود و سوره یوسف از جمله موضوعاتی است که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است.

سوگندهای قرآن یکی از معارف والای قرآنی است که حاوی حکمت‌ها و اهداف بسیار بالایی می-باشد که از ادوات تأکید در قرآن نیز به شمار می روند. در سوگندهای قرآنی میان معنا و مخاطبان آن وهدف غایی سوگند ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. در این پژوهش بررسی تطبیقی تفسیر سوگندهای قرآنی از منظر دو تفسیر «فی ظلال» و «المیزان» به شیوه‌ای توصیفی – تحلیلی ارائه گردیده است. یافته‌های پژوهش حاکی از این بود که از منظر تفاسیر مذکور، سوگندهای قرآنی در قالب دو گونه سوگندهای خداوند و سوگندهای مخلوقات دسته بندی شده‌اند. سوگندهای خداوند بیشترین تعداد سوگند در قرآن را تشکیل داده است. خداوند متعالی در این قِسم از سوگندها به موارد متعددی چون نام جلاله خود، جان پیامبر اکرم(ص)، قرآن کریم، نفس آدمی، روز قیامت و به برخی از آفریده‌های خود سوگند یاد کرده است. در این سوگندها خداوند به موضوعات متعددی چون تأکید و تأثیر در مخاطب، اثبات نبوت و رسالت نبی اکرم(ص)، بیان شأن و منزلت قرآن، توصیف ایمان ظاهری و عدم تسلیم پذیری منافقان، حتمی بودن قضای الهی و ... پرداخته است. در سوگندهای مخلوقات نیز با سوگندهایی از قول پیامبران، کافران، مشرکان، شیطان و .. روبرو هستیم که اهداف والایی چون تأکید بر وقوع قیامت، نهی از دروغگویی، تأکید بر پایبندی به عهد و سوگند و... را مطرح کرده است. در بررسی رویکردهای دو تفسیر" فی ظلال" و "المیزان" در مبحث سوگندها مشاهده شد مفسر "فی ظلال" بیشتر بر اغراض اصلی سوره، تناسب میان عبارات آیات، تناسب آیات ابتدا و انتهای سوره پرداخته است و هدف اصلی سوگند را مدنظر قرار داده است. اما مفسر "المیزان" افزون بر موارد فوق، به بررسی شأن و منزلت مورد قسم نیز پرداخته است.

بر اساس آیات قرآن کریم، «تهذیب نفس» از مهم‌ترین راهکارهای نجات انسان از بدفرجامی و گرفتار شدن در گمراهی است. این پژوهش بر آن است با بررسی آیات قرآن کریم و بررسی آرای مفسران به ویژه علامه طباطبایی با روش تحلیلی، استنتاجی، مهم‌ترین روش‌های تهذیب نفس را مورد احصاء و بررسی قرار دهد تا از این طریق، گامی را در جهت نیل به ترسیم راهکارهای تربیتی از منظر قرآن کریم به دست آورد. بررسی مبانیِ تهذیب نفس نشان می‌دهد انسان موجودی است مختار و تربیت‌پذیر که می‌تواند با روش‌های مختلف به تهذیب نفس خود بپردازد. بر اساس یافته‌های پژوهش، تهذیب نفس دارای پیامدهای مؤثر فردی و اجتماعی است که البته در مسیر تحقق با موانع بیرونی و درونی نیز در رویارویی است. مطالعه و بررسی منابع تحقیق نشان می‌دهد، هر چند به صورت مستقیم، سخنی از «روش» تهذیب نفس در آن‌ها به میان نیامده است، اما روش‌های «یاد خدا»، «شناخت نفس»، «عبرت‌آموزی»، «یادآوری نعمت‌ها»، «انذار»، «تبشیر» و «یاد مرگ» از مهم‌ترین روش‌های تهذیب نفس به شمار می‌روند که از این منابع قابل استنباط و استنتاج هستند و در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس دیدگاه علامه طباطبایی سه مکتب «روش انذار» دارای آثار بیشتر و مؤثرتری نسبت به «روش تبشیر» است و «یاد مرگ» یکی از مهم‌ترین روش‌هایی است که در زندگی انسان تأثیرگذار است. علامه طباطبایی بر این باور است که در مباحث اخلاقی سه مکتب رایج وجود دارد؛ مکتب متأثر از آرای اندیشمندان یونانی و حکمای الهی، مکتب انبیای پیشین و مکتب و روش قرآن. از این میان نیز روش قرآن در پرورش اخلاقی انسان شیوه‌ای منحصر به فرد و بدیع است.

کتاب «خلاصة علم الکلام» عبدالهادی فضلی است. مولف در این کتاب، خلاصه‌ ای از علم کلام را با این موضوعات به زبان عربی فراهم آورده است: مقدمه‌ ای در تعریف و موضوع و هدف و فایده علم کلام، شیوه‌ های بررسی موضوعات علم کلام (نقلی، عقلی، تکاملی، وجدانی و عرفانی)، شرح و توضیح برخی از اصطلاحات شایع علم کلام، مبحث الوهیت و مسائل مربوط به آن، عدل الهی، نبوت، امامت، و معاد.