جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با رواج شعر عرفانی فارسی، شعرای صوفی مسلک و عارف برای بیان اندیشه و احساسات درونی خویش کلمات و واژه ها را در معنای اصطلاحی و کنایی به کار می برده اند. «می» و «شراب» از جمله الفاظی است که در شعر عرفانی جایگاه ویژه یی را دارا بوده است این اصطلاح با ویژگی ها و صفات بی شمار خود، معانی عرفانی نغزی را در ادبیات منظوم فارسی به جا گذاشته است. با ورود «باده و شراب» در شعر فارسی و به تبع آن، جریان این الفاظ در شعر عرفانی و صوفیانه، معانی و تعابیر «باده» گسترده تر شده و دیگر الفاظ مربوط به باده خواری همچون میکده، خرابات، مستی، ساقی و ... ذهن شاعران را به معشوق حقیقی و عشق و محبت ازلی پیوند زده است تا زیباترین و عاشقانه ترین صور شعری به تصویر کشیده شود.

عصر تیموریان یکی از دوران های پر تلاطم تاریخ به شمار می رود, چیزی که در قرن هشتم علاوه بر آشفتگی اوضاع سیاسی و اجتماعی چشمگیر بود رونق و محبوبیت تصوف و عرفان بوده است. ارباب طریقت از چنان جایگاهی در میان مردم برخوردار بودند که تصوف و عرفان یکی از عناصر مهم و تاثیر گذار فرهنگی ـ اجتماعی، دینی و سیاسی به شمار می آمده است, خراسان از مکتب تصوف و عرفان خاص برخوردار بوده است و از جمله طریقت هایی که مربوط به مشایخ خراسان می باشد: قصاریه، طیفوریه، نوریه، حکیمیه، سیاریه، ملامتیه، کبرویه، مولویه ... در این مقال فقط طریقت های شیخیه، مرعشیان، حروفیه، نوربخشیه، مشعشعیان و نقشبندیه مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد.

این مقاله که گوشه ای از یک پژوهش دانشگاهی با عنوان «جامعه شناسی ادبیات در دیوان ملک الشعرای بهار» است، از چگونگی بازتاب مسایل دینی و عرفانی در شعر بهار سخن می گوید.بهار در آغاز شاعری، به اقتضای وظیفه ملک الشعرایی آستان قدس رضوی، قصاید دینی بسیاری سروده است. اما بعدها هم که به تهران تبعید و در آن جا ساکن می شود، به رغم غلبه گرایش های سیاسی و کم رنگ شدن عنصر دین در ساختار فکری اش، بر باورهای دینی تاکید می ورزد و هم چنان «دین را اساس تمدن جهانی بشر می داند».او به خدایی که «بیرون ز حد» است و «ارغنون جهان را می نوازد» باور دارد و از ما می خواهد که «یک لحظه در هر کار» از وی غافل نشویم. به قرآن که می تواند ابزار اتحاد و اتفاق مسلمانان باشد ولی اینک فروغی ندارد هم اعتقاد دارد.بهار به مثابه مسلمانی شیعه، غالب حساسیت های شیعه را دارد. او در بلندترین قصیده دیوانش به حاکمیت شیعه در عصر صفوی اشاره کرده، آن را«رسمی همایون» دانسته است.در باور بهار «مسند شرع و سریر حکم» توامان اند و با جدایی «دین که هم کاسه سیاست بود و به قهر از آن جدا شد»، موافقت ندارد. او عامل اصلی این جدایی را سرمایه داری دانسته، معتقد است اینان سبب شدند که دین به دست عوام که «عدوی دین و کتاب پیمبر» و «بدعت آوردند»، بیفتد.او در یک قصیده طنز آمیز، استفاده ابزاری از دین را محکوم می کند و از کسانی که به مخالفان خود به جرم پرداختن به «کار ادارات دولتی» «وکیل شدن و از مشروطه حرف زدن» یا «روزنامه نویس و چیز فهم شدن» حمله می کنند، انتقاد می کند. او در جای جای دیوانش به اختلاف مسلمانان اشاره می کند و از «اخلاق تباه مرد و زن» سخن می گوید.بهار، به رغم مشغله های سیاسی بسیارش که او را به آدمی برون گرا و اجتماعی تبدیل می کند. به مثابه انسانی متامل از لحظه های شهودی و عارفانه غافل نمی ماند و هرگاه فرصتی می یابد، چونان «سلطانی نامور بر تختگاه تجرد» تکیه می زند و خود را «سلطان ملک فنا و منصوردار بقا» می یابد و «از دیده، طریق دل می بندد و از اشک روان به گل» می نشیند.

«شطح» به عنوان یکی از گزاره های اساسی در درک مفاهیم بلند عرفانی است که در گذر زمان در بستر فرهنگ عرفانی، محل بحث بوده است. درک این گزاره در گرو شناخت فضایی است که عارف در آن فضای معرفتی بر اساس چرخش های خود، حرکاتی را به جای می گذارد و هندسه زبانی و بیانی وی، به فراخور آن مقام عرفانی، شکل و ساختاری خاص به خود می گیرد. به عبارتی دیگر «شطح» حرکت و چرخشی خاص در فضایی خاص می باشد. بی گمان شناختن این فضای معرفتی، بسیاری از گره هایی را که در طول تاریخ حیات عرفانی بر مباحث معرفتی سایه انداخته است، باز خواهد کرد. بنیاد این گزاره عرفانی، بر حرکت های عارف در فضای ربوبیت پروردگار متعال استوار است. عارف در اندام برهان ربوبیت خداوند، در سایه تربیت ربوبی خداوند و استعداد و ظرفیت روحی خود، تحت تاثیر حرکات چرخشی آن فضای معرفتی، گفتاری نه چندان خوشایند طبع افراد ظاهربین بر زبان جاری می کند که در آموزه های عرفانی از آن با عنوان «شطحیات عرفانی» یاد کرده اند. مقاله حاضر، به تبیین ماهیت شطح و نیز بستر و فضایی که شطح در آن معنا پیدا می کند می پردازد.

خواجه عبداالله انصاری (396-481ق) عارفی حنبلی است كه در انديشه های خود به تلفيقی از آراء اهل ظاهر و باطن رسيده، شريعت را با طريقت همراه نموده و طريقت صحو را با سكر آشتی داده است. ابتكاری نوين در عرفان عملی و تبيين علمـی مراتـب سـير و سـلوك دارد و عرفان و تصوف را با اخلاق تلفيق نموده و چه در تفسير قرآن و چـه در بيـان مراتـب سـير و سلوك همواره با آيات قرآنی و احاديث آغاز نموده و قرآن و سنّت را مبنای اصلی انديشه های خود قرار داده و اگر چه در مذهب حنبلی متعصب بوده و به متكلمين، فلاسفه و ديگر مذاهب اسلامی تاخته، اما در سلوك عرفانی و لطافت روحی و نثر مسجع با آثار متعدد خود كـه امـلاء نموده راهی نو در ادبيات عرفانی فارسی گشوده اسـت بـرای علـم تقسـيم بنـديهـايی دارد و طرحی جديد برای تعليم و تربيت ارائه می دهد.

مقاله حاضر كه گوشه يی از يك تحقيق اجتماعی معاصـر اسـت، منحصـراً بـه رويكردهـای شاعران عصر مشروطيت به مساله دين می پردازد و نشان می دهد كه برخی از شاعران اين عصر آن چنان درگير مسايل سياسی می گردند كه مجالی برای پرداختن به مذهب نمی يابنـد و حتـی گاه با مظاهر آن مخالفت می كننـد. امـا گروهـی ديگـر، حـذف آن را از زنـدگی اجتمـاعی روا نمی دانند و در تمامی رويدادهای اجتماعی از عنصرهای مذهبی به مثابه معيار استفاده می كنند. عمده ترين مسأله يی كه در اين مقاله بر آن تكيه شده اين است كه به دليل رواج جريانهای روشنفكري و نفوذ بيگانگان و تهاجم فرهنگ دين ستيز غرب، حضـور مـذهب در جامعـه كـم رنگ می شود. اگر چه مشاهده می شود كه مراسم آيينی دست كم در زندگی فـردی مـردم، هـم چنان نقش ايفا می كند. به هر روی مسايل دينی بسياری در شعر اين دوران ثبت و بعضاً تحليل شده است. اما بـدان دليل كه پرداختن به تمامی آنها اين نوشته را از صورت مقاله بيرون می برد، به بيان چند مسأله و از جمله بی توجهی به دين، تفرقه، قرآن، مسجد، قانون خدا و... بسنده كرده ايم.

عرفان، يكی از بهترين راه های شناخت حقيقت، در تمام اديان است. از طرفی علم سايبرنتيك نيز راه و روشی است كه می توان از طريق آن به حقيقت عالم كائنات دست يافت. اگر چه قدمت عرفان به ظاهر از علم سايبرنتيك بيشتر است؛ اما عرفا نيز بصورت فردی و درونی از اين علم در جهت كنترل ذهن و فكر بهره جسته اند. بدون آنكه به عنوان علمی از آن واقف باشند و يا نامی از آن ببرند. با شناخت عناصر مشتركی كه بين اين دو روش وجود دارد، بشر قادر خواهد بود با عشق و خلاقيت، زندگی خويش را چنان تغيير دهد كه با امواج سمفونی عالم هستی، همخوانی داشته و او را به درجه عالی انسانيت ارتقا دهد. عناصری مشتركی همچون، وحدت وجود، معرفت، خودشناسی، سيروسلوك، شهود باطنی كه در هر دو روش، اساس و پايه تزكيه و تهذيب نفس بوده و انسان را از بودن در خودپرستی و خود بينی پاك می نمايد، آن چنان كه از جهان و جهانيان فقط يكی را ببيند و با او و برای او باشد. برای رسيدن به تطبيق درست عرفان با علم سايبرنتيك لازم است كه اصول اساسی، در دو روش مورد بررسی قرار گيرد. مهمترين اين اصول و موضوع كانونی در عرفان تمام اديان، وحدت وجود است. اين موضوع در علم سايبرنتيك نيز جايگاه محوری دارد زيرا در فيزيك كوانتوم، كه زيربنای اين علم است، اساس بر وحدت وجود در عالم می باشد.

هدف مقاله حاضر آن است كه نشان دهد، چگونه می توان با استفاده از بينامتنيت به خلق دلالتهای عرفانی در شعر حافظ پرداخت و آوای عرفانی عادت ستيز غزل حافظ را در افق مشخصی درك كرد. در اين مقاله به مناسبات خاص ديوان حافظ با تفكر عرفانی پرداخته می شود تا رابطه خاص هم حضوری عرفان ودنيای غزل حافظ كاويده وگزارده شود. در پايان نشان داده می شود كه بعد عرفانی ديوان حافظ نيز يك بينا متن است ومتنهای عرفانی يا به شكل ترادف يا به شكل تقابل در عمق غزليات حافظ حضور دارند. بنابراين پيشنهاد می كند كه برای كشف و گشودن هر يك از نداهای متكثر ديوان حافظ بايد ارجاعات وپژواك های آن را كاويد و از آن رهگذر به خلق نظام های معنايی پرداخت.

عقلای مجانین یا فرزانگان دیوانه نما که گاه بهالیل نیز خوانده می شوند، جایگاه ویژه ای در ادبیات عرفانی دارند. در برخی از حکایات مثنوی، اقوال و احوال حکیمانه و در عین حال رازآلود این شوریدگان با ظرافت خاصی در قالب حکایات عامیانه بیان شده است. مولانا با آوردن تمثیل های پرمعنا، در پی نشان دادن حکمت و معرفت عمیق این دسته از اولیای الهی، خلاف ظاهر غیرعادی و دیوانه وار آنان و تبیین لایه های عمیق شخصیت آنهاست. وی شناخت این نوع دیوانگان از دیوانگان معمولی را مستلزم نوعی بصیرت باطنی و فراست معنوی می داند. حال و مقام این شوریدگان و اطوار جنون معنوی آنها، به ویژه در دفتر دوم مثنوی معنوی، بیان شده است. مولوی جنون مافوق عقل این دیوانگان را نمادی از اماته نفس و إحیای قلب عارفان و نشانه ای از حریت و آزادگی آنان می داند. وی در حکایت «آن بزرگی که خود را دیوانه ساخته بود»، ضمن توصیف دقیق خصوصیات و مراتب معنوی این عارفان دیوانه نما، آنها را دارای مقام ولایت دانسته و جنون یا جنون نمایی ظاهری آنان را گاه بهانه ستر حال آنان برای وارد نشدن در نظام قدرت و نیز وسیله ای برای اعتراض در برابر ارباب قدرت از طریق نفی عظمت جباران عصر می داند.

مطالعه روان شناسانه غزل های مولانا نشان می دهد که بیشتر غزل هایی که حاصل شور و جذبه و هیجان عاطفی است، حاوی نوعی خودشناسی و درک و بیان درست و عمیق از خودآگاه و ناخودآگاه شخصی و جمعی مولاناست. تجربه دیدار با فرامن که مولوی بنا بر عقاید عرفانی خود، او را با جبرییل، حق، انسان کامل و معشوق یکی می گیرد، در وجود شمس تبریز ظهور می یابد و شمس، یار غارِ مولانا در دیوان کبیر است که تجسمی از ضمیر ناخودآگاه و فرامن شخصی وی است.روش مطالعه در مقاله حاضر نقد روان شناختی است. نگارنده می کوشد تا با طرح مساله «فرامن (Superego) «که یکی از کهن الگوهای روان شناسی یونگ است، به بررسی یکی از کهن الگوهای گسترده در دیوان بپردازد. در این مسیر رمز «غار» در ادب فارسی و فرهنگ جهانی نیز بررسی شده است.