جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقلاءالمجانین یا فرزانگان دیوانه نما به رغم رفتارهای عجیبشان، دارای شخصیت و نبوغ شگفت انگیزی هستند که بیانگر عمق نگرش آنها به انسان و جهان است. ابن عربی در فتوحات مکیه عقلاءالمجانین را «بهالیل» نامیده است و منشا جنون آنها را وارد غیبی ناگهانی می داند که موجب «حیرت ابدی» آنان گردیده است و ارتعاشی درونی در آنان پدید آورده است. از نظر ابن عربی تجلی ناگهانی الهی، عقل این طایفه را با خود برده است و در عالم لاهوت زندانی کرده است. آنان پس از صعود عقلشان به عالم لاهوت، هیچ گونه تدبیر و فکری نسبت به عالم ناسوت و کارهای دنیوی خود ندارند، اما سخنانی بسیار عمیق و حکیمانه بر زبان می رانند که خود هیچ گونه قصدی از بیان آن ندارند، بلکه خداوند آن سخنان را بر زبانشان جاری می سازد. از نظر ابن عربی این طایفه خردمندان بدون خردی هستند که در ظاهر دیوانه یا همان مستوران از تدبیر عقل شناخته می شوند و به همین دلیل آنان را «عقلای مجانین» نام نهاده اند.

عقلای مجانین یا فرزانگان دیوانه نما که گاه بهالیل نیز خوانده می شوند، جایگاه ویژه ای در ادبیات عرفانی دارند. در برخی از حکایات مثنوی، اقوال و احوال حکیمانه و در عین حال رازآلود این شوریدگان با ظرافت خاصی در قالب حکایات عامیانه بیان شده است. مولانا با آوردن تمثیل های پرمعنا، در پی نشان دادن حکمت و معرفت عمیق این دسته از اولیای الهی، خلاف ظاهر غیرعادی و دیوانه وار آنان و تبیین لایه های عمیق شخصیت آنهاست. وی شناخت این نوع دیوانگان از دیوانگان معمولی را مستلزم نوعی بصیرت باطنی و فراست معنوی می داند. حال و مقام این شوریدگان و اطوار جنون معنوی آنها، به ویژه در دفتر دوم مثنوی معنوی، بیان شده است. مولوی جنون مافوق عقل این دیوانگان را نمادی از اماته نفس و إحیای قلب عارفان و نشانه ای از حریت و آزادگی آنان می داند. وی در حکایت «آن بزرگی که خود را دیوانه ساخته بود»، ضمن توصیف دقیق خصوصیات و مراتب معنوی این عارفان دیوانه نما، آنها را دارای مقام ولایت دانسته و جنون یا جنون نمایی ظاهری آنان را گاه بهانه ستر حال آنان برای وارد نشدن در نظام قدرت و نیز وسیله ای برای اعتراض در برابر ارباب قدرت از طریق نفی عظمت جباران عصر می داند.

جنون الهی، نوع خاصی از طريقـت عرفـانی اسـت كـه در شـكلی نامتعـارف و خـارج از چارچوب آداب و عادات مرسوم، بيانگر حكمت عميق و معرفت والای گروهی از اولياء الهـی است كه فهم حقيقی شأن معنوی آنها مستلزم داشتن بصيرتی باطنی است. جنون مافوق عقـل در اين گروه از اهل طريقت كه در متون و ادبيات عرفانی از آنان به «مجانين الحق»، «مغلوبان»، «عقلاءالمجانين» و «شوريدگان» ياد می شود، نشانگر مقصد والای معنوی آنها و موجب احتـرام و توجه بزرگان صوفيه نسبت به آنهاست. ابن عربی در فتوحات اين طايفه را «بها ليل» خوانده و جنون آنها را ناشی از فُجات يا تجلّی ناگهانی واردی غيبی بر آنان می داند؛ از نظر وی سلطه عظيم اين تجلّی آنان را چنـان مـدهوش می سازد كه باعث عروج ابدی عقل آنها به عالم لاهوت می شود اما با اين حال خداونـد بـدون تدبير و آگاهی آنان، سخنانی حكيمانه بر زبان آنها جاری می كند. اندكاك جبل قلب اين طايفـه از تجلّی آن وارد الهی، شبيه صعق موسی(ع) از تجلّی خدا بر طور و مانند دهشت پيامبر اسلام از عظمت وحی الهی در لحظات آغازين نزول آن است. تفاوت بين جنون آنها و حال پيـامبران در آن است كه خدا به خاطر رسالت انبياء، عقل آنها را محفوظ ميدارد اما عقل بهاليـل را نـزد خود محبوس می كند. عطار نيشابوری در مثنوی های عرفانی خود، به ويژه مصيبتنامه، بيشـترين و جـذّابتـرين حكايات را درباره ديوانگان الهی بيان می كند. مولانا در مثنوی اقـوال و احـوال حكيمانـه و در عين حال رازآلود اين شوريدگان را با ظرافت خاصی در قالب حكايات عاميانه بيان می كند. ابن جوزی در صفةالصفوة و ابوالقاسم نيشابوری در عقلاء المجانين حكايات متعـددی از مشـاهير اين طايفه آورده اند كه همه آنها حاكی از زهد و محبت الهی ايـن طايفـه بـوده و غالبـاً صـبغه موعظه و ارشاد دارد.

محی الدين بن عربی به عنوان بزرگترين نظريه پرداز و بنيانگذار مكتب وحـدت وجـود در عرفان اسلامی بحث تقريباً مفصلی را در جزء بيست و سوم باب چهل چهارم فتوحـات مكيـه تحت عنوان «فی البهاليل و ائمتهم فی البهلله» پيرامون بهاليل يا ديوانگان الهـی و بيـان اطـوار و ظرائف احوال اين طايفه آورده است. ابن عربی در فتوحات اين طايفـه را «بهاليـل» خوانـده و جنون آنها را ناشی ازفُجات يا تجلّی ناگهانی واردی غيبی بر آنان می دانـد؛ از نظـر وی سـلطه عظيم اين تجلّی آنان را چنان مدهوش می سازد كه باعث عروج ابدی عقل آنها به عالم لاهوت می شود، اما با اين حال خداوند بدون تدبير و آگاهی آنان، سخنانی حكيمانه بر زبان آنها جاری می كند. اندكاك جبل قلب اين طايفه از تجلّی آن وارد الهی، شبيه صعق موسی(ع) از تجلّی خدا بر طور و مانند دهـشت پيـامبر اسـلام از عظمـت وحـی الهـی در لحظـات آغـازين نـزول آن است.تفاوت بين جنون آنها و حال پيامبران در آن است كه خدا به خاطر رسـالت انبيـاء، عقـل آنها را محفوظ می دارد، اما عقل بهاليل را نزد خود محبوس می كند. ابـن عربـی بـا گروهـی از ديوانگان الهی يا به تعبيـر خـود «عقـلاء المجـانين» ملاقـات و معاشـرت داشـته و از سـخنان حكمت آميز و رفتارهای پرمعنای آنان اقتباس و استفاده كرده است. وی در قـسمتی از سـخنان خود در گزارشی مختصر، حالات و سخنان يكی از بزرگترين ديوانگان الهی را بدون ذكـر نـام بيان كرده و از همدلی و همراهی خود با وی سخن گفته و جزئياتی از گفتگوی خود بـا وی را بيان كرده است. وی در بيان انواع مجانين الحق از اشخاصی چون بهلول و سعدون و ابو وهـب فاضل و ... نام برده و برخی از آنها را در حال بسط و برخی را در حال قبض و برخی ديگر را در حال بهت مشاهده كرده است.بنا به تصريح خود ابن عربی، وی مقام جنون الهی ـ يا به تعبير خود مقام بهلله ـ را چشيده و وضع خود را با وضع شبلی در حال جنون و بيخبـری مقايـسه كرده و از نمازگزاردن خود در حال غيبت از خويش و پيرامون خود توصيف كوتـاهی نمـوده، همچنين از مشاهده ذات خود در حال نماز در نور گستردهای كه در عرش عظيم واقع گرديـده و حالات شگفت انگيز در اوقات غيبت از خويشتن خبر داده است.