جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صدرالمتألهین بر این باور است که حقیقت سیّال و ناپایدار آدمی واجد مراتب طبیعی،معدنی،نباتی،حیوانی وانسانی می‌باشد و انسان در بستر این وجود ناآرام خود گام به گام به سبب افعال، احوال و ملکاتش در حال سامان دادن به هویّت خویش است. از این‌رو تربیت انسان أمری ضروری قلمداد می‌گردد و توصیفی بدیع پیدا می‌کند که عبارت است از: پرکردن تدریجیِ مقاطع بالقوۀ وجود آدمی و ساختن گوهرِ ذات او به سبب فضایل و کمالات اخلاقی در فرآیندِ خلق مدام، به منظور وصول آدمی به کمال ایمان و قرب نسبت به خداوند. نگرش این چنینی در ارتباط با فرآیند تربیت موجب پدیدار گشتن اصولی نوین برای این علم می‌گردد‌که عبارتند از: تحول پذیریِ ذات انسان در فرآیند تربیت، تدریجی بودن فرآیند تربیت، پیوستگی فرآیند تربیت،سَهل بودن تربیت انسان در أیام کودکی، تشکیل فصل مَلَکی و الهی و تحقق عنصر ایمان در نهاد انسان در فرآیند تربیت، دو سویه بودن فرآیند تربیت، لزوم صحت جسمانی و توجه به تمایلات طبیعی در فرآیند تربیت، اصالت داشتن بُعد روحانی انسان در فرآیند تربیت، قرب نسبت به خداوند کمال مطلوب و معیار ارزش عمل اخلاقی در فرآیند تربیت. در پژوهش حاضر مطلوب ما آن است‌که با بهره‌گیری از روش تحلیلی توصیفی و پیش فرض قرار دادن انسان‌شناسیِ عرضه شده در حکمت متعالیه به توصیف أمر تربیت و تحلیل اصول مذکور بپردازیم.

دین به عنوان یک فرآیند اجتماعی، از نگاه انسان‌شناسی نمادین، موضوعی برای بررسی است ؛ از این رو انسان‌شناسان نمادگرا، به دنبال بررسی دین، در پی فهم قرآن نیز برمی­آیند و در طی این فرآیند، از روش انسان‌شناسانه برای تفسیر، بهره می‌گیرند. به همین جهت، این پرسش مطرح می‌‌شود که روش انسان‌شناسی نمادین، در تفسیر قرآن، تا چه اندازه موثر است؟ ضرورت بحث این مسئله در این است که میان اندیشمندان اختلاف وجود دارد و آن اینکه آیا زبان دین، زبان نمادین است و یا خیر؟ با بررسی نقش انسان‌شناسی نمادین در تفسیر قرآن، می‌توان دریافت که نمادگرائی تا چه اندازه، در درک مفاهیم قرآنی کاربرد دارد . با مشخص شدن میزان تاثیر آن، مشخص می‌شود که آیا همه جنبه‌های زبان دینی نمادین است یا خیر. با بررسی انجام شده مشخص شد، این دو گرایش، در مقابل نگاه تفسیر قرآن به قرآن قرار می‌گیرد و در هر دو رویکرد، برای شناخت معنای هر نشانه، حتما باید بافت برو‌ن‌متنی آن را مشخص نمود؛ با این تفاوت که در نگاه گیرتز، بافت برون‌متنی، فرهنگ و فرد است و درنگاه ترنر، نظام معنائی اجتماعی. از این رو به صورت کلی نشانه‌ها به صورت فردی فاقد معناست.

مبحث «مقتضای‌ حال» همواره به عنوان یکی از مباحث بنیادین علم بلاغت مطرح بوده است. این موضوع، چهار مؤلفة اصلی دارد ‌که‌ شامل: «مقتضای‌ متکلم»، «مقتضای‌ مخاطب»، «مقتضای‌ کلام» و «مقتضای‌ موقعیت‌های کلام» می‌شود. تمرکز این پژوهش بر بخش «مقتضای مخاطب»‌خواهد بود. مقتضای مخاطب به‌معنای رعایت تناسب کلام با دریافت­کنندۀ آن است. بی‌تردید شناخت مخاطب، مقدمه رعایت این تناسب است. بر این اساس هر قدر معیارهای مخاطب­شناسی دقیق‌تر و کامل‌تر باشند، رعایت مقتضای مخاطب صحیح‌تر انجام می‌شود. مخاطب­شناسی در کتب بلاغی، محدود به علم و توجه مخاطب است. تقسیم مخاطب به خالی­الذهن، مردد و منکر مؤید این مطلب است، اما ویژگی­های مخاطب در علم و توجه خلاصه نمی‌شود، بلکه عناصر دیگری در ساختار ادراکی و رفتاری انسان وجود دارد که هر کدام متکلم را به انتخاب شیوه‌‌ای خاص در سخن گفتن سوق می‌دهد. از آنجایی که این پژوهش، قرآنی است، معرفت نفسی ضروری نمود که با انسان­شناسی وحیانی سازگار باشد. به همین منظور انسان‌شناسی صدرایی که تا حد زیادی برگرفته از قرآن و احادیث است، برای این امر انتخاب شد. بدین ترتیب ابتدا انسان‌شناسی صدرایی تبیین و مؤلفه‌‌های ساختار وجودی انسان در دو ساحت ادراکی و رفتاری ذکر شد، سپس بر اساس منطوق و مفهوم هر مؤلفه، ارتباط آن مؤلفه از ساختار انسان با ساختار زبانی متناسب با آن بیان گردید و در بخش نهایی، آیات مورد نظر بر اساس این ساختار متناظر تحلیل شدند. نقطه تمرکز بحث، نمود مخاطب­شناسی زبانی در خطاب‌های قرآنی حضرت موسی(ع) بر اساس انسان­شناسی در نظام فلسفی صدرایی است.

این کتاب که با هدف تعمیق اندیشه‌های توحیدی، درک بهتر معارف بلند دینی و معرفی سنت تفکر اسلامی نگاشته شده است، جلد سوم مجموعه درآمدی به نظام حکمت صدرائی است. جلد نخست شامل مباحث هستی‌شناسی و جهان‌شناسی بود، نویسنده در جلد دوم به مباحث معرفت‌شناسی و خداشناسی پرداخت و این کتاب نیز درباره علم‌النفس یا انسان‌شناسی حکمت متعالیه است. علم‌النفس آخرین بخش از بخشهای پنج‌گانه مطرح در این مجموعه است که مشکل‌ترین بخش حکمت متعالیه به شمار می‌رود. ویژگی مهم علم النفس این است که در آن علاوه بر قوانین فلسفی، با تجربه درونی نیز سروکار داریم. پیداست برای آنکه هر فیلسوفی این تجربه‌ها را با قوانین فلسفی پذیرفته خویش وفق دهد، لازم است که آنها را در چارچوب این قوانین تبیین کند، وگرنه صحت این قوانین در کانون تردید قرار می‌گیرد. این امر ایجاب می‌کند که ضعفهای آنها یافته و برطرف شوند و این رویکردی است که صدرالمتألهین در قبال فلاسفه پیشین به ویژه ابن‌سینا دارد.

مسئلهٔ عاملیّت انسان ـ به این معنا که انسان، واجد عمل است؛ عملی که از آن اوست و می‌توان آن را به وی انتساب داد ـ، در علوم انسانی چنان پراهمیت است که می‌توان ملاک تقسیم‌بندی جریان‌های بزرگ علوم انسانی را در نقشی جستجو کرد که به عامل می‌دهند. به بیان دیگر، شناسایی دانش‌های انسانی، قبل از هر چیز، مستلزم شناسایی انسان کنشگر است و انسان از آن حیث که عامل، کنشگر و پدیده‌ساز است، موضوع این علوم قرار می‌گیرد؛ اما توصیف انسان به «عامل» و قائل شدن به «عاملیّت» او، در گرو تبیین ما از چیستی و تشخّص «عمل» است. پژوهش حاضر با رویکرد حِکمی و بر اساس آنچه از مبانی حکمت متعالیه برمی‌آید، ابتدا به تبیین حقیقت نیّت با توجّه به دو سرفصل و کلیدواژهٔ فلسفی متناظر با آن یعنی «علّت غائی» و «اختیار» می‌پردازد و بر همین اساس نقش آن در تشخّص عمل را پی می‌گیرد و در نهایت، نشان می‌دهد نیّت به عنوان اوّلین فعل همواره‌اختیاری در سلسله مبادی افعال اختیاری انسان از طرفی، و نیز علّت غائی عمل او از طرف دیگر، با معیّن کردن کیفیّت ارتباط و اتّحاد مختارانهٔ عامل با لایه‌های نفس اطلاقی خویش، تمام هویّت و تشخّص عمل را شکل می‌دهد و بنابراین عاملیّت انسان از لحاظ کمّ و کیف، با نیّت او از انجام عمل گره خورده است.

آیا انسان شناسی مدخل مناسبی برای ورود به مطالعات علوم انسانی است؟ برای پاسخ به این سوال به بحثی در مورد هستی شناسی جامعه می پردازیم . فرد و جامعه از طریق ربط با یکدیگر جامعه را تشکیل می دهند. با توجه به این که نوع روابط اجتماعی است که به افراد هویت می بخشد و کل نیز در ربط با زمینۀ یا نظام های مافوق هویت می یابد، نوعی ارتباط متقابل بین فرد و جمع و رابطه بر قرار است که به آن تقوم می گوئیم: افراد در ربط تعیّن می یابند، ربط دارای جهت است، جهت را جمع با توجه به نقشی که در نظام مافوق بازی می کند معین می کند. نمی توان هیچ کدام را بدون توجه به دیگران شناخت. بنابراین اگر بخواهیم مطالعات علوم انسانی را از انسان شناسی شروع کنیم چنین راه ورودی به بحث می تواند گمراه کننده باشد.