جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شاید چنین به نظر رسد که در عالم اسلام و فرهنگ و اندیشه دینی، «رمز» به عنوان یک اصطلاح، اختصاصا مربوط به قلمرو عرفان و تصوف و صرفا دارای جنبه‌های دینی و عرفانی است. اما در همان مراحل اولیه شکل‌گیری فلسفه در جهان اسلام، فلاسفه اسلامی به «رمز»توجه کردند و در سیر تکاملی خود، بنیادهای فلسفی خاصی پیدا کرد. اگر به این مبانی و بنیادها، به طور مستقل و منسجم پرداخته شود، می‌توان به یک رمزشناسی انتولوژیک با وجوه خاص هرمنوتیکی در فلسفه اسلامی دست یافت، زیرا دیدگاه‌های متفکران بزرگی چون ابن‌سینا، سهروردی، شهرزوری، خواجه نصیرالدین طوسی، میرداماد و ملاصدرا، در مجموع، تصویر جامعی از وجودشناسی و هرمنوتیک‌شناسی «رمز» به دست می‌دهد و آن را کاملا از«رمزشناسی» در هرمنوتیک مدرن، متمایز می‌کند. ما در این مقاله، تا حد امکان، در صدد تبیین مبانی فلسفی و هرمنوتیکی «رمز» در فلسفه اسلامی هستیم.

رویه تساهل و تسامح از جمله عباراتی می باشد که قابلیت حمل معانی کثیره ای بر خود دارد و هر کس با توجه به پیش فرضهای ذهنی و مقبولات خویش به آن می نگرد و این نحوه نگریستن در طرز تفکر و آزاداندیشی و نحوه برخورد با عقاید متفاوت و مخالف تأثیر بسزایی خواهدداشت، در بسیاری تلقیها تولرانسی که اروپای قرون وسطی را از جمود نجات داد، شبیه همانست که در متن اسلام وجود دارد اما تاکنون به طرز جامع به این مسئله پرداخته نشده، بدیهی است تبیین این مهم در نحوه برخورد متولیان فرهنگی و تک تک افراد جامعه تاثیر گذار خواهد بود. در این تحقیق به تبیین مسئله تساهل و تسامح درکتاب و سنت و دیدگاه دو نواندیش معاصر (شریعتی و سروش) پرداخته شده و در حد بضاعت خویش در نقد و بررسی و یافتن وجوه اختلاف و اشتراک نظریات ایشان کوشیده است؛ در باب دیدگاه سروش در مسئله تساهل و تسامح باید گفت ایشان در این زمینه به تولرانس غربی متمایلتر می باشند تا سهله و سمحۀ موجود در اسلام، اما هرگز بر این گمان نباید بود که ایشان در این باب یک مقلّد صرف بوده اند، چرا که برای هر تئوری و دیدگاهی، تاریخچه و پیشینه ای متصور است ، آنچه جای تأمل دارد؛ ایشان بعنوان یک روشنفکر مذهبی، با طریقی هنرمندانه تقیدات مذهبی و مشغولیات دینی بعنوان عاملی سرنوشت ساز بر نحوه دموکراسی پیشنهادی خویش، ضمیمه ساخته و ارائه نموده اند . در باب دیدگاه شریعتی در باب تساهل و تسامح باید گفت این دیدگاه بیشتر به سهولت و سماحت موجود در اسلام و سنت پیامبر متمایل است تا تولرانس غربی، اما با توجه به شدت مدارایی که شریعتی در ارتباط با فرهنگ و رسوم غربی نشان می دهد و تأکیدی که بر الگو پذیریِ مضبوط، از فرهنگ غرب دارد، می توان اذعان نمود آنچه از عملکرد مسامحه آمیز اسلام می بینیم تا مقبولِ شریعتی فرسنگها فاصله دارد، بطور مثال شریعتی جهت رشد مسلمانان ، عصری کردن دین را لازم و واجب می داند که این عصری کردن، آنچنان مقبول متشرعین و متعبدینی نیست که برای پیداکردن پاسخ تمام نیازها و سؤالهای خویش، به رجوع به متون اسلامی بسنده می نمایند. روشی که در این تحقیق در پیش گرفته ایم ؛ روش توصیفی اسنادی با تکیه بر تحلیل محتوا می باشد.

توحید ذاتی و صفاتی از مهم‌ترین اقسام توحید به شمار می‌آیند. در این نوشتار، آراء و اندیشه‌های قاضی سعید قمی و علامه مجلسی درباره این مسئله مورد بررسی قرارگرفته است. این دو متفکر بزرگ، علاوه بر اینکه در معنای توحید ذاتی اختلافاتی دارند، مبانی و زیرساخت‌های وجود شناختی که توحید ذاتی را بر اساس آن اثبات کرده‌اند، نیز کاملاً متفاوت و بلکه متناقض است و نیز درباره توحید صفاتی اختلافاتی با یکدیگر دارند. یکی از مباحثی که با توحید صفاتی گره‌خورده، آموزه عینیت ذات و صفات است. علامه مجلسی از طرفداران و قاضی سعید از منکران آن است، البته او عینیت را در مرتبه الوهیت می‌پذیرد. پذیرش اصالت وجود و لوازم آن، علامه مجلسی را به جمع بین تشبیه و تنزیه سوق می‌دهد اما مخالفت قاضی سعید با این مبانی و اعتقاد او به تفکیک مراتب در وجود خداوند، باعث جانب‌داری او از نظریه تنزیه در مقام ذات و تشبیه در مقام صفات شده است.

حقیقت اسماءالحسنی و معنا شناسی اسماء و صفات حق تعالی، همواره درکلام و فلسفه اسلامی، از مباحث اصلی و کلیدی به‌شمار آمده و مباحث پیرامون آن همیشه معرکه آراء و چالش برانگیز بوده و هست. دراین زمینه به اختلاف نظر ابن سینا به عنوان رئیس مکتب مشاء و ملاصدرا به عنوان بنیانگذار مکتب حکمت متعالیه، کم توجهی شده است. بر این اساس در ابتدای مقاله برخی از مبانی مبحث اسماء الحسنی به صورت فشرده مطرح شده تا زمینه طرح بحث اصلی یعنی اختلاف نظر ابن سینا و ملاصدرا درباره اتحاد و اختلاف مفهومی اسماء و صفات حق تعالی بدست آید، سپس به تحلیل نظر ابن سینا و ملاصدرا و اختلاف این دو فیلسوف پرداخته شده و با توجه به مبانی مبحث اسماء الحسنی، منشأ اختلاف بین آن دو نظریه بررسی و سپس بین آن‌ها، داوری شده است.

در قلب تمام سنت­ها، حکمت خالده­ وجود دارد که شامل مبانی مابعدالطبیعی، انسان­ شناسی، اخلاق و خداشناسی است. راه­های مختلف وصول به ذات قدسی خداوند از خودشناسی شروع می­ شود؛ چنان­که حدیث «من عرف نفسه فقد عرف ربه» شاهدی بر این مدعاست. در این مسئله بین شوان (تکمیل ­کننده سنت­ گرایی) و نصر (شارح آثار او) دو اختلاف اساسی وجود دارد؛ از یک سو نصر تأکید می­ کند که هرکس خود را شناخت، پروردگار خود را می­ شناسد؛ اما در اندیشه شوان هرچند وجود ناب و حقیقی پدیدارها و از جمله حقیقت انسان، خداوند را نیز به ظهور می ­رساند، اما این خداشناسی است که مبنا قرار می­ گیرد و انسان را در درجه دوم اهمیت قرار می­ دهد. با همه این توصیفات، اختلاف میان شوان و نصر جدی است و شاید نتوان به ­آسانی آن را رفع کرد. از سوی دیگر شوان اساساً به مسئله «ولایت» - چنان­که نصر قائل است - اعتقادی ندارد، اما به الهام افراد قدیس (علاوه ­بر پیامبران) قائل است.

سنت‌گرایی که به عنوان جریانی معاصر در مقابل مدرنیسم قرار می‌گیرد معتقد به وجود یک سنت زنده، پویا و ازلی است که هرگز هم از بین نمی‌رود، واحد است و در قالب‌های گوناگون متجلی می‌شود. علاوه‌براین وسیله‌ی رسیدن انسان به خدا نیز هست. این معنای از سنت بسیار متفاوت است با سنت به معنای متعارف آن یعنی آداب، رسوم و عادت. سنت-گرایان بخصوص شوان معتقدند که در قلب تمام سنن حکمت خالده‌ وجود دارد. برخلاف نظر او که حکمت خالده را با مابعدالطبیعه مترادف و مابعدالطبیعه را علم به حقیقه‌الحقایقی می‌داند که تنها از طریق تعقل قابل حصول است نه از راه عقل جزیی، حکمت خالده از نظر نصر "حاوی" مابعدالطبیعه یا علم قدسی‌ است که به شناخت مبدأ کلی اهتمام می-ورزد.حکمت خالده شامل مبانی مابعدالطبیعی یا وجودشناسی، انسان‌شناسی، اخلاق و خداشناسی است. پیروان حکمت خالده را می‌توان منادیان خداشناسی توحیدی در جهان معاصر غرب دانست. دیدگاه آنان نقاط مشترک فراوانی با دیدگاه فیلسوفان و به‌ویژه عارفان مشرق زمین دارد چنان‌که می‌توان مدعی شد که مهم‌ترین مسائل حکمت خالده با رئوس مسائل عرفان اسلامی مشترک ‌است. مهمترین صفات الهی در نظر آنان عدم تناهی، اطلاق و خیریت است که راهگشای مسائل فراوانی است که انسان متجدد در زمینه‌ی خداشناسی با آنها روبروست مسائلی از قبیل خیر و شر و جبر و اختیار که بیش از هرچیز او را به خود مشغول کرده است. در این دیدگاه به تناسب مراتب مختلف وجودی می‌توان از انواع جبر واختیار سخن گفت،گاهی در مرتبه‌ی الهی و قلمرو امر مطلق و گاهی در مرتبه‌ی ‌بشری و قلمرو نسبیت و به اعتقاد نصر انسان تنها در اتصال با این مرتبه که قلمرو جبر و نیز اختیار محض است،کاملاً مختار و نیز مجبور خواهد بود. در بیان او، علاوه بر این جبر که وجه دیگر اختیار کامل است جبر دیگری نیز وجود دارد که به میزان فاصله‌ی انسان از امر مطلق برای او حاصل می‌شود، به معنای استقلال از اراده‌ی الهی است و آن جبر جسمی-روانی است. به اعتقاد سنت‌گرایان راه‌های مختلف وصول به ذات قدسی خداوند از خودشناسی شروع می‌شود. این مسأله به قدری دارای اهمیت است که شوان اصولاً مابعدالطبیعه را چیزی جز خودشناسی نمی‌داند و حدیث "من عرف نفسه فقد عرف ربه" را به‌عنوان شاهدی بر این مدعا بیان می‌کند و از انواع خودها در مسیر شناخت حق سخن می‌گوید.از این رو با شناخت خود می‌توانیم به شناخت خودِ مطلق نائل شویم. هرچند شوان و نصر هر دو این حدیث را بیان می‌کنند اما دیدگاهشان کمی متفاوت به‌نظر می‌رسدموضوع رساله‌ی حاضر،بررسی برخی از مهم‌ترین مبانی خداشناسی و انسان‌شناسی حکمت خالده است با محوریت آراء شوان به عنوان تکمیل‌کننده‌ی طریق سنت‌گرایی و دکتر نصر به عنوان شارح آثار او و وجوه اختلاف و شباهت‌ دیدگاه-های این دو فیلسوف معاصر، تا با بدست آوردن چارچوبی برای شناخت سنت اصیل، پویا و جهان‌شمول، جایگاه حکمت خالده در اندیشه‌های فلسفی معاصر روشن شود.

با توجه به تنوع اعتقادات در حوزه‌های گوناگون وتسری آن به حوزه ی دین لازم است در زمینه ی حق بودن ونجات بخشی ادیانداوری کرد.جان هیک( -1922م) نماینده ی برجسته ی فرضیه ی کثرت گرایی دینی بر این باور است که حقیقیت و رستگاری منحصر به دین خاصی نیست وپیروی ازهمه ی ادیان باعث رستگاری دینداران خواهد شد.عوامل دینی، فکری واجتماعی نقش مهمی در شکل گیری این فرضیه داشته‌اند.این پژوهش به روش توصیفی _تحلیـلی برآن است که دیـدگاه محمد اقبال لاهوری( 1938-1877م) ، علی شریعتی(1356-1312 ه.ش)،عبدالکریم سروش( -1324 ه.ش) و نصرحامد ابوزید(-1943م) را درباره ی کثرت گرایی دینی با عنایت به نوع رویکرد آن ها به وحی وخاتمیت ومیزان تاثر آن ها از روشنفکران مسیحی مغرب زمین مطرح نماید.یافته‌های این پژوهش به شرح زیر است:اقبال به پیروی از شلایر ماخر(1834-1765م)_ پدر هرمنوتیک مدرن _ و ویلیام جیمز(1910-1842 م )_ موسس روان شناسی جدید _به طور ضمنی وحی را تجربه دینی و هم داستان با هانری برکسون(1859-1941م) آن را غریزه می داند.به این دلیل که تجربه دینی از مبانی کثرت گرایی دینی است می توان اقبال را تکثر گرا خواند هرچندبه صراحت به این موضوع نپرداخته است.شریعتی هم پای اقبال وحی را غریزه می خواند و مساله‌ی فهم‌های متعدد از دین را _ که از مبانی کثرت گرایی دینی است- به صورت کلی مطرح کرده است.بنابراین وی را نیز می توان تکثر گرا به شمار آورد گرچه این موضوع را به صورت مستقیم بیان ننموده است.سروش به پیروی از اقبال معتقد به تجربه ی دینی و با الگوپذیری از گادامر_ از مهمترین نظریه پردازان هرمنوتیک فلسفی_ و شریعتی قائل به تکثر فهم متون دینی است. وی با این دو مبنا و مبانی دیگردرصدد اثبات کثرت گرایی دینی است.ابوزید قائل به غیر وحیانی بودن الفاظ قرآن ومتاثر از گادامر مدعی امکان فهم‌های متعدد از دین و در نتیجه معتقد به کثرت‌گرایی دینی است.از نگاه این تحقیق کثرت گرایی دینی دارای زمینه‌های مخصوص به خودو مبانی آن مردود است.از جنبه ی حقانیت، سایر ادیان منسوخ وآمیزه ای از حق وباطل‌اند و تنها اسلام حق مطلق است.از جهت رستگاری کسانی که آگاهانه از اسلام پیروی نکنندعذاب خواهند شد ومسلمانان نسبت به پیروان سایر ادیان توحیدی و کفار غیر معارض، با مدارا، احترام و سعه ی صدر رفتار خواهندکرد و رعایت حقوق آن ها را وظیفه خود می دانند.

ارسطو با تکیه به روش منطقی و عقلانی صرف کهاز منابع الهامی والهی محروم می باشد ونیز با انسان شناسی که انسان رابا اجتماع معنا می کند وکمال وجودی انسان را به اجتماع گره می زند ، فلسفه سیاسی خو یش را بنیان می نهد و جایگاه واقعی و راستین سعادت را در شهر وزندگی مدنی در نظر می گیرد.ارسطو در کتاب سیاست تقدم شهر بر فرد را برجسته نموده است . ضابطه‌ی ارسطو در بازشناختن نظامهای سیاسی " مصلحت عمومی" است. مصلحت عمومی که همان خیر در قلمرو شهر است، با عدالت مطلق یکی است. اما فلسفه سیاسی متعالی ملاصدرا با روش برهانی متکی به آموزه های عرفانی و وحیانی و نیزباانسانشناسی سیاسی که با اسفار عقلیه و حرکت جوهری ترسیم شده است ،تشکیل می شود کهدارای تفاوت های بنیادینی با فلسفه سیاسی ارسطو است.ملاصدرا مبادی یک سیاست الهی را در قالب حکمت نبوی و حکمت الهی و در قالب قوس نزول و صعود و بالاخره در قالب روش سلوکی خود یعنی اسفار عقلیه اربعه ارائه کرده است. از نظر او کسی که می‌خواهد سیاست مدن را تنظیم کند باید سفر چهارم را یعنی سفر «فی الخلق بالحق» را طی کرده باشد.

چکیده ندارد.

مسأله اصلی این پژوهش بررسی رابطه معرفت نفس و معرفت رب از دیدگاه علامه طباطبایی(ره) است که به روش استنادی- تحلیلی صورت گرفته است. نتیجه این‌که شناخت و تربیت نفس، پای? معرفت رب و شهود نفس ملازم با شهود حق است، چراکه بر پا دارنده، حافظ و علت فاعلی نفسخداست.علامه طباطبایی معرفت نفس را یگانه راه بی بدیل به سوی کمال می‌داند و همانند ملاصدرا بر این باور است که از آن روی که ممکن الوجود با ربط به حضرت حق تحقق می‌یابد، علمش به خداوند نیز عین ربط است؛ و از این رو در دیدگاه ایشان معرفت رب بر دیگر معارف، حتی شناخت نفس مقدم است و همان گونه که به واسطه نور دیگر اشیاء را می‌بینیم قبل از مشاهد? ماسوی، به نورالهی و حقیقت لایتناهای او آگاهی می‌یابیم و به سبب آن به دیگر موجودات علم پیدا می‌کنیم و این تقدم واقعی خداآگاهی بر خودآگاهی، و از نوآوری های این رساله است.