جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

طرح نظریه‌های گونه گون در تعیین نسبت عقل و وحی در اندیشه فیلسوف بر جسته ایهمچون ابو نصر فارابی، موسس فلسفه اسلامی، در مقایسه با دیگر اندیشمندان، موجب ابهام، تداخل و تعارض آراء گردیده و ضرورت پژوهشی عمیق توأم با تبیین نظریه صحیح (یگانگی عقل و وحی از نظر فارابی) و اشکالات سایر نظریات را که شمّه ای از موضوع این رساله است، هویدا می‌گرداند. بر این پایه، نگارنده این رساله کوشیده است نخست با تشریح ابعاد مختلف نگاه فارابی در مورد عقل و وحی و بررسی و تحلیل هر یک، به بررسی ابعاد مختلف نسبت عقل و وحی جهت تحصیل نظریه ای صحیح (یگانگی عقل و وحی) در تشخیص این ارتباط بپردازد و از رهگذر نقد مستدل فرضیه باطل، زمینه پذیرش تفسیر برگزیده را به نحو منطقی فراهم آورد که بر این مبنا، یافته اساسی این پژوهش آن است که به علت یگانگی حقیقت، اختلاف «عقل» و «وحی» اختلافی ظاهری است و هر دو به یک حقیقت رهنمون می گردند. از این رو، در بخش اول طی سه فصل به بررسی و تبیین «عقل» در فلسفه فارابی پرداخته و در بخش دوم معناشناسی و تبیین فلسفی «وحی» از منظر وی را در سه فصل پی گرفته و در نهایت در بخش سوم به بررسی نسبت «عقل» و «وحی» در دو فصل پرداخته است.

دین اسلام بعنوان آخرین و کامل‌ترین دین آسمانی شامل ساده‌ترین مسائل فردی و اجتماعی تا عمیق‌ترین مسائل هستی‌شناسی به اندازهعمر و عمق هستی است. شرایط فکری و فرهنگی مسلمانان صدر اسلام و محصور بودن پیشوایان معصوم از طرفی و برخوردار بودن آموزه‌های دینی از عمق و ژرفای و بواطن و مراتب از طرفی دسترسی به قله رفیع معارف اسلامی را محدود کرد. بر این اساس دغدغه متفکران مسلمان در هر عصری خصوصاً بعد از عصر ترجمه دست‌یابی به فهم درست آموزه‌های دینی بود. در این میان خردورزان و فیلسوفان اسلامی به ویژه صدرالمتألهین از اصول و مبانی علم شریف فلسفه برای هستی‌شناسی و اثبات و تبیین گزاره‌ها و آموزه‌های دینی بهره گرفته است. ملاصدرا در حوزه خداشناسی با طرح اصول و مبانی فلسفی همچون: اصالت وجود و تشکیک وجود برای اثبات ذات حق و توحید ذاتی و صفاتی و افعال و عدم ترکیب ذات حق تعالی و فقر ذاتی ممکنات بهره جسته است. و با طرح اصل فلسفی بسیط الحقیقۀ کل الاشیاء مسأله پیچیده کثرت در وحدت و وحدت در کثرت را حل نموده و مسأله علم الهی به اشیاء قبل از ایجاد و عینیت ذات و صفات و اثبات همه‌ی کمالات و اوصاف را برای حق تعالی را برهانی می‌کند.ایشان در حوزه نبوّت بعد از اثبات ضرورت نبوّت با تقسیم‌بندی انسانها، پنج گروه جایگاه نبی را بعنوان کامل‌‌ترین انسان مشخص می‌سازد و اوبا طرح قوس نزول و صعود پیامبر را بر قلۀ رفیع قوس صعود قرار داده و با تشریح قوای سه‌گانه حساسه، متخیّله و عاقله انسان پیامبر را جامع الانوار حسی و خیالی و عقلی می‌داند. همچنین ملاصدرا با اشاره به مراتب عقل: عقل هیولانی، عقل بالملکه، عقل بالفعل و عقل بالمستفاد پیامبر را موجودی می‌داند که با عقل فعال متصل و متحّد شده و همه علوم و حقایق را از او دریافت می‌کند و او نبوت را منقطع ندانسته و امامت و ولایت فقیه را در مسیر نبوت می‌داند. ملاصدرا در حوزه معاد اصول بیشتری را تأسیس نموده تا مشکل معاد جسمانی را به زیبایی حل کند، ایشان از دو اصل اصالت وجود و اینکه تشخیص هر چیزی به وجود است نتیجه می‌گیرد که حقیقت انسان همیشه محفوظ است و او وارد محشر می‌شود گرچند ظاهر انسان متغیر باشد. و او از قاعده فلسفی تشکیک وجود اثبات می‌کند که بدن اخروی هر شخص همان بدن دنیوی او است. و با ابتکار حرکت جرهری ادعا می‌کند که بدن اخروی او همان بدن دوران کودکی است که تکامل یافته است. او همچنین با طرح اصولی همچون: شیئت شییء به صور ت است نه به ماده، وحدت شخصیه وجود و تجرد قوه خیال و.... جنبه‌ی از جنبه‌های مبهم معاد و نحوه حشر انسانها حتی همه موجودات را روشن می‌کند.

شناخت عقلی بنابر آن‌که شناختی حصولی و بر پایه ی مفاهیم است ، با محدودیت‌هایی در شناخت خداوند روبه‌روست. برخی مکاتب ( شهود گرایان ، نص گرایان و برخی تجربه گرایان دینی ) با تکیه بر این محدودیت‌ها به انکار شناخت عقلی از خدا روی آورده‌اند. در پژوهش حاضر با نقد این گونه دیدگاه‌ها ، این نتیجه اخذ می شود که علیرغم دشواری دستیابی به شناخت عقلی صحیح از خداوند ، امکان رسیدن به برخی شناخت ها در این زمینه فراهم است .در زمینه شناخت ذات الهی با انتقاد از دیدگاه افراطی اکتناه ذات ، این نظریه تایید می گردد که انسان قادر است برخی مفاهیم را که از جهاتی بر ذات خدا صادق اند ، تعقّل نماید . مفاهیمی چون وحدت ذات ، بساطت ذات ، وجوب وجود و ...در زمینه صفات الهی نیز ابتدا به ترسیم رابطه ذات و صفات پرداخته و با انتقاد از نظریه‌ی نفی صفات بر ذات ، نظریه عینیّت توضیح داده شده است . در ادامه بررسی دیدگاه‌های مختلف درباره فهم عقل از معانی اسماء الهی مورد توجه قرار گرفته است: نظریه تنزیه محض که به دو صورت دیدگاه تفویضی و الهیات سلبی نمود یافته است ، باب عقل را در فهم معانی صفات مسدود دانسته و با توجه به مبانی نادرست قائلین ، مطرود است . دیدگاه تشبیهی که توسط برخی اخباریّون ارائه شده ، نیز از منظر نقل و آموزه‌های عقل نادرست است . لذا نظریه‌ی نهایی که جمع بین تشبیه و تنزیه است مورد توجه قرار می گیرد .طبق این دیدگاه ، عقل می بایست از یک سو مفاهیم مستعمَل در زبان بشری را برای فهم معانی صفات اخذ نماید و از سوی دیگر مصداق آن مفاهیم را بسیار عالی‌تر از حدّ فهم انسانی لحاظ نماید.

شناخت انسان پایه و اساس علوم انسانی است؛ به همین دلیل داشتن شناخت درست از انسان، می‌تواند علوم انسانی را تبدیل به راه سعادت نماید و دست‌یابی به شناخت کامل از انسان تنها در سایه‌سار آموزه‌های وحیانی امکان‌پذیر است. در میان علوم انسانی، علم تربیت (تعلیم و تربیت) به دلیل گستر? آن در تمام حیطه‌های انسانی، بیش از سایر علوم اهمیت دارد و اگر این علم، به معنای واقعی کلمه، انسانی نباشد، تأثیر آن در تمام جنبه‌های زندگی انسان آشکار خواهد بود. هدف از نگارش این رساله این است که با ایجاد شناخت نسبتاً دقیقی از انسان، علم تربیت را به معنای واقعی کلمه دارای دو وصف «انسانی» و «اسلامی» نماید.تعریف انسان و شناخت فصل مقوّم انسانیت، به عنوان عامل نگهدارند? انسان در محدود? انسانیت، نخستین مبنای انسان‌شناختی علوم انسانی است. آموزه‌های قرآن کریم (و عترت علیهم‌السلام) اولاً به انسان در والاترین مراتب انسانیت و هنگام سقوط به پست‌ترین مراتب حیوانیت و پست‌تر از آن، به عنوان یک «جنبده» نگریسته و «جنبندگی» را «جنس» قرار داده است. ثانیاً «عقل» را به عنوان فصل مقوم انسانیت معرفی نموده که عدم آن، موجب خروج از محدود? انسانیت به محدود? حیوانیت و پایین‌تر از آن است. ثالثاً «عقل» را به معنای متداول عُرفی یا همانند مکاتب راسیونالسیتی تعریف ننموده است؛ بلکه بر اساس آموزه‌های قرآن کریم عقل از قوای ملکوتی وجود انسان می‌باشد که مهمترین کارکرد آن شناخت حق و باطل و تحریک آدمی به سوی حق و اجتناب از باطل است.»پس از تعریف انسان، پاسخ به این سوال که: «انسان باید به چه جایگاهی برسد؟» مبنای دیگر تربیت است. در آموزه‌های قرآن و عترت، متناسب با ابعاد وجودی انسان، سه غایت برای انسان معرفی شده است: 1ـ رسیدن به مقام عبودیت حقّ در مقام عمل، 2ـ شناخت اسماء و صفات خداوند در مقام علم و 3ـ تحقق اسماء و صفات الهی در وجود انسان.پس از شناخت تعریف انسان و غایت آفرینش او، باید به این سوال پاسخ داده شود که: برای آن‌که انسان در محدود? انسانیت باقی بماند، باید در چه فضایی قرار داشته باشد؟ آیا باید در فضای جبر قرار داشته باشد یا در فضای تفویض یا در فضایی دیگر؟ قرآن و عترت چنین پاسخ می‌دهند: انسان نه می‌تواند در فضای جبر مسیر کمال را طی کند و نه در فضای تفویض؛ بلکه باید در فضایی بین این دو قرار داشته باشد. از طرف دیگر، آزادی انسان محدود به آزادی‌های طبیعی نیست؛ بلکه انسان می‌تواند تمام بندهای نامرئی را نیز از پای خویش بازنماید و به سوی خلیفه‌اللهی پرواز نماید.با شناخت ویژگی‌های مذکور، این سوال نیز به وجود می‌آید که: «آیا خداوند برای آنکه انسان را در محدود? انسانیّت نگه بدارد و به غایت خلقتش برساند، زمینه‌هایی در وجود او قرار داده است؟» پاسخ آموزه‌های قرآن و عترت به این سوال مثبت است. ساختار انسان به گونه‌ای آفریده شده که اگر موانعی وجود نداشته باشد، راه کمال خویش را می‌پیماید و این «فطرت» همان زمینه‌ای است که خداوند در وجود انسان تعبیه نموده است. خداوند به وسیل? «فطرت» زمین? تمام اقسام تربیت را در وجود انسان قرار داده است.متناسب با نوع مطالب این رساله، منابع اصلی نگارش این اثر، در سای? قرآن، منابع تفسیری و حدیثی ـ که دیدگاه آموزه‌های قرآن و عترت را تبیین نمایند ـ می‌باشد. در کنار منابع تفسیری و حدیثی، منابع موجود در تربیت اسلامی که به نوعی به برخی از مسائل مندرج در این اثر اشاره داشته‌اند. ضمناً آثار چهار تن از متکلمان مشهور شیعه ـ شیخ مفید، علامه حلی، لاهیجی و آیت‌الله سبحانی ـ در سایه آموزه‌های قرآن کریم مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

شناخت خدا و رسیدن به آن از نخستین رهنمودهای پیامبر درونی (عقل) و پیامبر بیرونی (پیامبران و اوصیای ایشان ) بوده و مهم‌ترین وظیفه‌ی انسان در قبال خود و خداوند است. به همین دلیل علاوه بر قرآن، در کتب و جوامع حدیثی به راه‌های مختلفی برای رسیدن به این امر اشاره شده است. در این میان، بخشی از روایات معصومان (?) در باب شناخت خدا، با عنوان«شناخت خدا با خدا» مطرح می-شود. این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی و با رویکرد کتابخانه‌ای و اسنادی، شکل گرفته است، در صدد تحلیل و فهم معنای این دسته از روایات می‌باشد. با بررسی روایات باب«معرفه الله بالله» این نتایج حاصل می‌شود،که نخستین مولفه‌، در روایات شناخت خدا با خدا، عدم تصوّر ذهنی و خارجی و شباهت‌انگاری در رابطه با شناخت خداوند متعال است. علاوه بر این، شناخت خدا با خدا، با استفاده از ابزارهایی که خداوند در اختیار بندگان قرار داده است، حاصل می‌شود. تفاسیر دیگری که توسط محدّثان و شارحان کتاب‌های حدیثی، در رابطه با این شناخت، مطرح شده است، توجّه به فطرت خداجو و شناخت خدا با خدا از طریق عرفان و کشف و شهود است.

دست یابی به مفاهیم والای قرآن کریم،ازدیرباز تاکنون موردتوجّه واهتمام مسلمانان قرارگرفته است. والبته،حاصل این تلاش ها زمانی مفید خواهدبودکه،فهم قرآن کریم باکاربردقواعد واصول صحیح صورت گیرد.در پی بهره مندی از منابع واصول معتبر، بدیهی است قواعد نیز باید برپایه هایی استوار باشد که با زبان این کتاب الهی منطبق بوده ومعارف والای آن را نیز در برگیرد. ،هنگامی که به روایات به عنوان یک منبع مهم وراه گشا در راستای تشریح وتبیین مقاصد والای الهی،نگریسته می شود،می توان شاهد کاربرداصول وضوابطی بود که،اهل بیت عصمت وطهارت(علیهم السلام)در پرتوآن هابه بیان معارف ومفاهیم قرآن کریم پرداخته اند.توجه به ویژگی های قرآن کریم وکسب معرفت نسبت به خصوصیات آن که شامل ظاهر وباطن،ناسخ ومنسوخ،حوادث گذشته وآینده وموافقت آن با نظرات سایرادیان و.. است،وتوجه به محدود? موردنیاز آیات قرآن کریم جهت تفسیر،استفاده از علم خاص اهل بیت (علیهم السلام) در تفسیر قرآن کریم، وهمچنین استفاده وتوجه به کاربرد عقل،شأن وسبب نزول آیات،تأویلات ،مصادیق،وجوه مختلف آیات واجماع مسلمین،توجه به اصول کلی مانند:استناد به سنت های الهی وصفات وکیفیت افعال الهی ازجمله اصولی است که مفسر همراه با شرایطی مانند:علم،معرفت،صفای ذهن وسلامت روح،پرهیز از قیاس وتفسیر به رأی و..می تواندباعنایت وکاربست آن ها به کشف مراد الهی همت گمارد.نتایج حاصل از بررسی این قواعددر لسان روایات نیزحاکی از این مطلب است که،بخشی از این اصول وقواعدمویدمنبع بودن مواردی مانند:خودآیات قرآن کریم،روایات معتبروعقل سلیم است وبخش دیگری نیزبیان گراصول وضوابطی است که بایددرتفسیرقرآن کریم به آن توجه نمود ونمی توان بدون در نظر گرفتن آن ها به این کار اقدام کرد.به علاوه،استخراج مفاهیم قرآن کریم کاری بس ظریف ودشوار است که علاوه بریاری اهل بیت عصمت وطهارت(علیهم السلام)،نیازمندمقدمات وایصال به دانشی است که اصول وقواعدفهم آیات الهی نیزدر آن باشد.

چکیده پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی مسئله عقل و وحی در دو مدرسه کوفه و بغداد می‏پردازد و بر آن است تا با رویکرد تاریخی بین این دو مدرسه مهم شیعه که اندیشه‏های آنها از قرن دوم تا پنجم بر افکار جامعه تشییع حکم فرما بود مقایسه‏ای انجام دهد. در سرتاسر این تحقیق و در گزارش هر دو مدرسه، دو مسئله مهم پی‏گیری شده است: 1- جایگاه عقل در نزد اندیشمندان این دو مدرسه، 2- بررسی آراء این اندیشمندان دربار? نحو? تعامل عقل و وحی.متکلمین کوفه که عمدتاً شاگردان امام باقر، امام صادق و امام موسی کاظم: هستند مستقیماً از نعمت مصاحبت با منبع وحی برخوردار بودند؛ اما این نکته آنها را از فعالیتهای عقلانی باز نمی‏داشت و در بسیاری از گزارشهای رسیده دربار? فعالیتهای کلامی آنها و همچنین در روایاتی که خود راوی آن هستند عقل گرایی و خردورزی به وضوح نمایان است؛ اما نکت? ویژه‏ای که در این مدرسه به چشم می‏خورد قائل بودن اندیشمندان آن به حجیت توأمان عقل و وحی است به این معنی که آنها برای عقل در مسائل اساسی کلامی حجیت ذاتی و استقلالی قائل بوده، اما معتقد به حجیت انحصاری آن نیستند بلکه معتقدند عقل برای رسیدن به هدف خویش نیاز دارد تا دست تمنا به سوی وحی در زمین? مواد مورد نیاز برای خردورزی و حتی گاهی در کیفیت و نوع استدلال دراز نماید و در غیر این صورت اگر چه رسیدن به سرمنزل مقصود برای او غیر ممکن و محال نیست لیکن راهی پر خطر و پرفراز و نشیب است.و اما در مدرسه بغداد شرایط اجتماعی و جایگاه تفکرات شیعه در بین مسلمانان به گون? دیگری رقم ‏خورد. متفکرین این مدرسه به علت داشتن فاصل? زمانی با دوران حضور ائمه: و نیز به واسط? حاکمیت تفکرات معتزله در آن دوران بر قاطب? مسلمین، تفکرات شیعه و متفکرین آن با معتزله و دیگر تفکرات مطرح در آن دوران در رقابتی تنگاتنگ به سر می‏بردند. از این روی اندیشمندان تشیع در مدرسه بغداد که مهمترین آنها مرحوم شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی هستند تمام تلاش خود را به کار می‏گرفتند تا در عین حفظ کیان تشیع و تبیین و دفاع از آموزه‏های آن(نقل‏ها و گزارشات رسیده از ائمه) به گونه‏ای با تفکرات حاکم تعامل برقرار نموده و عقلانی بودن آموزه‏های تشیع را در مباحث و مناظرات خود اثبات و تبیین نمایند. همین أمر باعث شد آنها دیدگاه خود در باب عقل و وحی را به گونه‏ای تبیین و مطرح کنند که متناسب با زبان علمی آن دوره باشد. به عبارت دیگر آنان در اصل نظریه‏ی عقل گرایانه‏ی شیعه تغییری ندادند بلکه با محدود ساختن دایره حجیت وحی در حوزه‏ی عقاید، زمینه‏ی حضور منابع وحیانی در کلام شیعه را کم رنگ کردند. به همین جهت در دو مدرسه‏ی کوفه و بغداد، عقل و وحی حجیت دارند لکن در میزان حجیت و همچنین نحوه‏ی استفاده‏ی دانشمندان این دو مدرسه از این دو منبع شناخت، اختلافات زیادی دیده می‏شود. ریشه‏های احتمالی این تفسیر حداقلی از جانب متکلمان بغدادی شیعه را اینگونه می‏توان برشمرد: ممکن ساختن برقراری ارتباط با اندیشه‏های رقیب به ویژه معتزله در زمانه‏ی حاکمیت اندیشه اعتزالی و انزوای کلام شیعه، کم رنگ شدن نظریه‏های متکلمین نخستین(در عصر حضور) و فقدان پشتوانه‏های نظری کافی برای حمایت و دفاع از دیدگاه آنان، فقدان فعالیتهای جدی حدیث پژوهی توسط اندیشمندان این مدرسه، پیچیدگی و دشواری نظریه‏های متکمان کوفه و فقدان زمینه‏های مناسب در آن عصر برای بازخوانی و تشریح آنها. تذکر این نکته به جا است که متکلمین بغداد در نوع برخورد با میراث به جای مانده از مدرسه کوفه رویه‏ای واحد نداشتند و به عنوان مثال شیخ مفید نسبت به سید مرتضی از این آموزه‏ها در تبیین‏های کلامی خویش بیشتر استفاده می‏کرد و به نوعی می‏توان گفت روش او به روش متکلمین کوفه نزدیک‏تر است؛ اما سید مرتضی جدای از مظنون بودن به بسیاری از گزارشهای رسیده از این مدرسه تحت عنوان عدم حجیت خبر واحد، ظاهر بسیاری از روایاتی نیز که صدور آن از جانب معصوم برای وی به اثبات رسیده بود را به خاطر هماهنگ نبودن با هندسه معرفتی مورد نظر خود به تأویل می‏برد.کلید واژه: عقل، وحی، مدرسه‏های کلامی، مدرسه کوفه، مدرسه بغداد، تعامل عقل و وحی

چکیدهعقل و شناخت آن از جمله موضوعات مهم در منابع و متون اسلام در حوزه تفکر اندیشمندان مسلمان می باشد، نهج البلاغه به عنوان گزیده کلام علوی؛ توسط یکی از بزرگان ادب عرب یعنی سید رضی؛ نیز در مواضع مختلف به توضیح، تبیین اهمیت و جایگاه آن پرداخته است. در میان شروح نهج البلاغه، شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی شرحی است که از مباحث کلامی و عقلانی برای تشریح سخن امام امیرالمومنین (ع) کمک گرفته است لذا با توجه به میزان اهمیت شناخت عقلانی از یک سو و شکوهمندی شرح مزبور از سوی دیگر در پایان نامه حاضر بدنبال دستیابی به تشریح شناخت با رویکرد عقلانی در نهج البلاغه با تاکید بر شرح ابن میثم بحرانی هستیم لذا برای حصول هدف خویش تحقیق حاضر را در چهار فصل کلیات، شناخت عقلانی، قلمرو شناخت عقلانی و موانع شناخت تدوین کرده ایم که شرح مختصر آن عبارتست از : تعاریف شناخت و عقل در نهج البلاغه، انواع منابع شناخت در انسان و شناخت حسی که در فصل اول به آن پرداخته شده است.در فصل دوم بحث عقل و تقسیم بندی های آن توسط ملاصدرا و نهج البلاغه بیان شده است.در فصل سوم قلمرو شناخت و مقایسه آن با دیگر منابع شناخت و فصل چهارم موانع شناخت در نهج البلاغه آورده شده است. این پایان نامه مباحثی را که عقل توان ورود به آن را ندارد بررسی کرده است. همچنین دیدگاه ابن میثم در خصوص مباحثی که فعالیت عقل در آن ممنوع شده است بررسی گردیده است.دستاوردهای این پابان نامه عبارتست از :1- امـام علی (ع) عمل به گفتار و رفتار انبـیاء و اوصیاء ، ایمان به غیـب را از جمـله ابزار شناخت می داند که در جلوگیری از گمراهی بشر به طور کامل موثر است.2- محدودیت و محرومیت حواس،عقل و قلب هریک دارای قلمرو مشخصی هستند و از دسترسی به پاره ای از معارف فراتر از خود محروم می باشند در کلمات امام علی (ع) مشاهده می شود.

این نوشتار به بررسی شفاعت و توسل از دیدگاه عقل و نقل می‌پردازد. شفاعت و توسل حقیقتی واحدند با اختلاف در جهت، پس دارای احکام واحدی هستند. عقل، ذات و فطرت انسان و نظام سلسله مراتبی آفرینش و صریح آیات قرآن و روایات متواتر، جواز شفاعت و توسل و اعتقاد به آن را تایید می‌کنند. شفاعت و توسل موضوعی قانون‌مند است که برای تحقق آن شرایط و قابلیت‎هایی از جمله اذن و رضای خدا، ایمان و ... لازم است پس این موضوع کاملاً هماهنگ با غرض دین است و تمام اشکالاتی که بر آن وارد شده ناشی از سطحی نگری اشکال کنندگان و مقایسه شفاعت و توسل اصطلاحی با توسلات و شفاعت های نادرست دنیوی است.

توکّل به‌معنای اظهار عجز از خود، و اعتماد کردن بر دیگری است؛ و در اصطلاح، به‌معنای تکیه بر حول و قوّه الهی می‌باشد. توکّل در نظام اعتقادی اسلام، بر توحید افعالی مبتنی است، و هر فردی در مراحل زندگی به توکّل نیاز دارد. در قرآن کریم و روایات متعدّدی نسبت به توکّل بر خدا سفارش شده است. بر این اساس، ایمان به خدا و یقین، از اسباب و پیش‌نیازهای رسیدن به مقام توکّل است. توکّل شرط ثبوت ایمان بوده، و حقیقت یقین نیز در توکّل است. بدین ترتیب، هر فردی که دارای حالت توکّل نیست، می‌توان منشأ آن را سستی ایمان و ضعف یقین او دانست. اگر در توکل حالت انسان نسبت به خدا، همانند حالت موکّل نسبت به وکیل باشد، این درجه اوّل توکل محسوب می‌شود؛ و اگر حال او با خدا همچون حال کودک با مادرش باشد این درجه دوم توکّل، و اگر خود را در برابر قدرت خدا هیچ پندارد، عالی‌ترین درجه توکل می‌باشد، که در همه امور به خدا اعتماد نموده، و کارها را به او واگذار می‌کند. قدرت در تصمیم‌گیری، رهایی از سلطه و غلبه شیطان، محبوبیت الهی، مقاومت در برابر مشکلات، آرامش و اطمینان قلبی، اعتماد به نفس، رشد و کمال انسانی، کفایت الهی، پیروزی بر دشمن، عزّت و کرامت، حسن ظنّ به عاقبت خود و بهره‌مندی از امدادهای غیبی، از آثار و برکات دنیوی و اخروی توکل به خدا می‌باشد. جدا بودن مرز توکّل از مرز تسبّب و تواکل، که به‌معنای اعتماد بدون تلاش و کوشش است، و همچنین پناه بردن به انزوا، از برداشت‌های غلطی است که از توکّل شده است؛ در حالی‌که توکل به خدا مستلزم کار و تلاش است. چنان‌که امام سجّاد( به خداوند عرض می‌کند که خدایا چنانم کن که فقط به تو چنگ اندازم و از تو بخواهم.