جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مشایخ صوفیه از عوامل مختلفی جهت تربیت سالکین الی الله و تعالی و کمال روحی و معنوی ایشان سود جسته‌اند. اگر غایت سیر و سلوک عرفانی وصول به حقیقت مطلق هستی و تخلّق به صفات و اسماء الهی باشد، از جمله مهم‌ترین ابزارهایی که می‌تواند سالک را از تخدیر طبیعت و تعلّقات مادی و نفسانی برهاند و او را در سیری صعودی به سوی عوالم ملکوتی و قدسی عروج دهد و به اوصاف ربّانی متّصف سازد، ذکر است. اشتغال زبانی و ذهنی و قلبی با نام و یاد محبوب ازلی سبب خواهد شد تا رفته رفته مظاهر هستی در نظر سالک رنگ باخته، خاطر آدمی از عالم کثرت منقطع گردد و در مراتب نهایی دیگر نشانی از ذکر و ذاکر در میان نبوده همه چیز مذکور و معشوق گردد.گرچه ذکر در تصوف از همان دوره‌های آغازین نیایشی ویژه تلقی شده که شروط و لوازم تحقّق و صحّت دیگر عبادات در آن دخیل نبوده انجام آن به زمان و مکان خاصی محدود نیست اما صوفیه به منظور دستیابی به نتایج کامل‌تر برای آن شرایط و آداب و رسومی وضع کردند و حتی تلقین ذکر را در زمره ارکان آیین تشرّف نوسالکان قلمداد نمودند.در پژوهش حاضر، تلاش شده است تا ابتدا تصویری روشن از جایگاه ذکر و مسائل مختلف وابسته به آن همچون: آداب ذکر، انواع ذکر، مراتب ذکر، نتایج و آثار ذکر و نمونه-هایی از مهم‌ترین اذکار، از دیدگاه کتاب و سنت ارائه شود، سپس همین مطالب و موضوعات در آثار صوفیه واکاوی و بررسی گردد و در نهایت میزان هم‌گرایی و واگرایی دیدگاه‌های شریعتی و طریقتی در خصوص ذکر تبیین شود.

تمامي اديان الهي داراي آموزه هاي ديني خاصي براي پيروان خود مي باشند. در اين ميان اسلام در تمام ابعاد زندگي وارد شده و توصيه هايي براي سعادت و رستگاریانسان ارائه نموده است و طريقتي كامل و همه جانبه را كه تمامي استعدادهاي كمالي انسان را به منصه ظهور بياورد را در پيش راه انسانها قرار داده است. با بررسي آگاهانه و حكيمانه توصيه هاي الهي و عمل به آنها نه تنها نيازهاي روحي و جسمي و مادي و معنوي فرد بلكه اجتماع بشريت برآورده گرديده و سعادت جامعه بزرگ انساني تامين مي گردد.از ديدگاه قرآن و سنت تاثير ذكر در كمال انسان امري انكار ناپذير مي باشد و مانند روح بر پيكره اعمال انسان مي باشد. با توجه به اينكه تعاريف قرآني و روايي كه از ذكر گرديده و ذكر و ياد خداوند جزء مهمترين عوامل سعادت دنيوي و اخروي فرد و اجتماع شناخته شده ، لذا این پژوهش بر آن است تا مفاهيم مختلف ذكر و اذکار ماثورهاز اهل بیت (علیهم السلام ) را از ابعاد مختلف علمي و كاربردي مورد بررسي قرار دادهو شناخت كاملي از نظر قرآن و روايات نسبت به مفهوم ذكر و آثار آن وفوايد اذکار ماثوره ارائه نماید .سوالات اصلی این است که نقش ذکر در اصلاح فرد و جامعه چیست ؟ و تأثیر ذکر در تعالی انسان و رستگاری اخروی او چه میزان است ؟ برای پاسخ به این سوالات مباحثی به شرح زیر بیان می گردد : مفهوم ذکر از دیدگاههای گوناگون ، انواع ذکر و اهمیت آن ، فواید و آثار ذکر ، موانع ذکر و معرفی و تأثیر اذکار مأثوره و ....لذا با روش کتابخانه ای و با استفاده از متون مختلف اسلامی موضوع مورد بررسی قرار داده شد و نتایج این بررسی حاکی از آن است که یکی از نیازهای اساسی انسان ، معنویت و ارتباط با خداست که شناخت و تسلط به این نیاز همواره موجب توفیق آدمی در مراحل گوناگون زندگی و در همه زمینه ها بوده است . بررسی آیات و روایات و نیز نظریات دانشمندان اسلامی نشان می دهد که ذکر و دعا اثر مثبتی و مستقیم براصلاح فرد و جامعه و تعالی و رستگاری انسان دارد .

ارتباط اسماء الهی با محتوای آیات در سوره‌ی مبارکه‌ی نساء، مسئله‌ی مورد بحث این پژوهش است. با توجه به اتفاق نظر دانشمندان علوم قرآن، چینش کلمات قرآن کریم در قالب آیات، به دستور حضرت رسول ( ع) و از جانب خداوند می‌باشد؛ بنابراین ارتباط میان معنا یا معانی اسماء الهی با محتوای آیات امری انکار ناپذیر است. این ارتباط در سوره نساء؛ به چند صورت بروز یافته است که عبارتند از: ارتباط با محتوای آیه خود، پیوند با آیه قبل یا آیه بعد؛ ارتباط با محتوای چند آیه یا با محتوای کلی سوره.در این رساله بعد از مفهوم شناسی و پرداختن به تعاریف و اصطلاحات مربوطه، راههای کشف و پی بردن به ارتباط میان کلمات و جملات آیه و نیز آیه مورد نظر با آیات قبل و بعد خود بررسی شده است که از جمله این موارد می‌توان به قاعده سیاق و قرائن معینه و صارفه اشاره نمود. در این زمینه سیاق از اهمیت والایی برخوردار است؛ چرا که هر گوینده یا نویسنده ای، با ترکیب عبارات و جملات در کنار هم، مقصودی را ارائه می‌کند که با در نظر گرفتن مجموع آنها، می‌توان به معنایی که اراده نموده، دست یافت.در فصل دوم، به شرح و بررسی اسماء و صفاتی پرداخته می‌شود که در انتهای آیات سوره نساء ذکر شده‌اند، برای این کار از کتب معتبر بهره گرفته شده و جهت جمع بندی نهایی سعی شده از روایات معصومین استفاده گردد.در فصل سوم که قسمت اصلی پایان نامه می‌باشد، به بررسی نحوه ارتباط اسماء و صفات آخر آیات، با مضمون آیه خود و در برخی موارد با آیات قبل و بعد پرداخته شده و مشخص شده که اوصاف پایانی آیات؛ پیوند ناگسستنی با محتوای آیات داشته و غالباً بیانگر تعلیل، یا تأکید مفهوم آیه است. این مجموعه، بیان کننده گزینش حکیمانه و دقیق تمام کلمات، عبارات، اسماء و صفات الهی است که در انتهای آیات به تناسب محتوای آیه خود، ذکر شده است، همچنین تقدیم و تأخیر صفات زوج، خود امری حساب شده است که از حکمت الهی سرچشمه گرفته و تعویض یا جابجایی هر صفت، سبب فهم نادرست معنا و مقصود آیات می‌شود.

شناخت و تحلیل اسماء حسنای خداوند در قرآن کریم از دیر باز مطمح نظر قرآن پژوهان بوده است. در این میان به رویکرد تربیتی اسماء حسنای الهی در پایان آیات کمتر پرداخته شده است.در این پژوهش که در آن از روش مطالعه کتابخانه ای استفاده شده، این رویکرد مورد توجه ویژه قرار گرفته است. نگارنده کوشیده است تا اسماء حسنای الهی در پایان آیات را از دو جنبه مورد بررسی قرار دهد؛ اول آنکه نشان دهد بین اسماء الهی در فرجام آیات با مضمون آن آیات ارتباط وجود دارد. دوم آنکه این اسماء دارای نقش تربیتی هستند. از نتایج این پژوهش آن است که اسماء الهی در پایان آیه تعلیل و ضامن آن آیه محسوب می شود، دیگر آنکه این اسماء هم از جنبه انذار و تبشیر و هم از جنبه الگو برداری رفتاری دارای کارکرد تربیتی برای انسان هستند.

شاهنامه فردوسی، از آثار گرانسنگ حماسی و تاریخی در پهنه‌ی فرهنگ و ادب فارسی است که می‌‌توان چهره‌ی پنهان و آشکار خداوند بزرگ را همواره در لابه‌لای حوادث و رویدادهای خرد و کلان اساطیری و تاریخی و... آن تماشا کرد. این رساله برای بازنمایی و توصیف خداوند در شاهنامه و تطبیق ویژگی‌ها و صفات او با ویژگی‌هایی که از طریق آیات و اخبار و روایات دینی، به خصوصاسلامی برای ما رسیده، تحقیق و تدوین و به حسب موضوع، به دو بخش عمده تقسیم شده است. بخش اول در مورد پاره‌ای از مسائل و مباحث نظری از قبیل اسم، صفت و تفاوت‌های آن‌هاست. همچنین در این بخش مطالبی در مورد ذات، صفات، افعال الهی و مسئله رویت خداوند و سایر مختصات فکری و سبکی فردوسی بیان شده است .بخش دیگر این رساله نیز که با عنوان «بازتاب و تحلیل اسماء و صفات الهی در شاهنامه» تدوین شده، به معرفی و شناخت اسماء و صفات الهی و دیدگاه حکیم فردوسی در این باره اختصاص دارد.شمار اسماء خداوند دراین رساله، برمبنای اسماء نودونه گانه‌ای است که از طریق منابع دینی (شیعه وسنی ) روایت شده است و چنان چه اسمی از هر دو طریق رواییبیان شده باشد با عنوان اسماء الله ذکر شده است. در این رساله پس از ترتیب و تنظیماسماء الله بر اساس حروف الفبا، به بیان و توضیح و شرح آن با استفاده از قرآن کریم، تفاسیر و ادعیه مأثوره، به ویژه دعای جوشن کبیر پرداخته شده است.با توجه به ابیات شاهنامه می‌توان گفت که فردوسی به عنوان یک شاعر شیعی، تحت تأثیر بینش توحیدی خود در آغاز و انجام داستان‌ها، عقاید و مسائل توحیدی را به صراحت بیان می‌کند و با اینکه داستان‌ها و افسانه‌های این منظومه مربوط به دوران باستانی است. وی با تکیه بر بینش سره توحیدی خود به معرفی و تبیین سیمای خدا در شاهنامه می‌پردازد.

بحث رساله حاضر در مورد اسماء و صفات خداوند در مفاتیح‌الغیب ملاصدرا است و مباحث در چهار فصل تنظیم شده است .فصل اول: زندگی‌نامه و آثار ملاصدرا را مورد بحث قرار داده و سعی شده با توجه به منابع موجود دقیق ترین شرح از تاریخ پر ابهام زندگی ملاصدرا بدستداده شود.فصل دوم: در این فصل بنیان تفکر صدرا یعنی حکمت متعالیه که همان تطابق عقل و شرح است مورد بحث قرار گرفته استو این نظریه با توجه به آثار ملاصدرا و آراء وی بیان شده است. فصل سوم: مباحثی که در این فصل ذکر شده به منزله مقدمات فصل چهارم است و نویسنده در پی این بود که در حداقل صفحات ، نظریات مختلف متفکرین قبل از صدرا و آراء متکلمان و اقوال عمادی صرف و نحو را بیان دارد تا فرق بیانات صدرا که در فصل چهارم می‌آید با این آراء روشن شود و نظریات صدرا درست و دقیق فهم شود.فصل چهارم: در این فصل که قسمت اصلی رساله میباشد، بحث اسماء و صفات با توجه به افکار و آرایی که در سه فصل قبل ذکر شد بیان شده است و نظر ملاصدرا در مورد معنا و مفهوم اسم و صفت و فرق اسم و صفت با هم و با ذات حق تعالی و نحوه اطلاق صفات بر انسان و خدا و همچنین اقسام صفات بیان شده است از جمله صدرا معتقد استکه صفات سلبی بازگشت به وجوب وجود میکنند و همچنین صفات ثبوتی هم بازگشت به وجوب میکند و این یعنی همان توحیدی دیدن هستی که همه چیز در پرتو توحید معنا پیدا میکند و در بحث اسماء این معنا را انسان درمی‌یابد زیرا تجلی کامله اسماء بر انسان بوده است و انسان با مقام خلافت الهی به درک صفات الهی دست می‌یازد.

ارتباط اسمای حسنای الهی با محتوای آیات در سوره های توبه، هود،یونس و یوسف،موضوع اصلی این تحقیق می باشد.اسمای حسنای مذکور در آخر آیات از دو جهت مورد توجه می باشد: یکی اینکه تنها ترین راه شناخت خداوند، فقط از راه اسما و صفات او برای بشر میسر است و دیگر اینکه قرآن کریم از نزد خدایی نازل شده که حکیم مطلق است و همین حکمت اقتضا دارد که هر واژه را در جای اختصاصی خود قرار گرفته باشد.با توجه به این مطلب، تلاش برای کشف معانی اسمای الهی و هم چنین فهمیدن دلیل و توجیه کاربرد آن در جایی خاص از سوره ها و آیات،حائز اهمیت ویژه می باشد.تمام این تلاش ها بر این پایه استوار است که چینش آیات سوره ها،چینشی الهی باشد و دست بشر از اعمال سلیقه در ترکیب آنها به دور باشد.اسماء حسنای ذکر شده در پایان آیات گاهی با محتوای آیه خود مرتبط است،اما گاهی با آیات قبل و بعد نیز پیوندی ناگسستنی دارد.در این پایان نامه در حد امکان، این ارتباط مبرهن گشته و بیان شده که خاتمه آیات، مخصوصا اسمای حسنای مذکور در آنها، در حکم دلیل و مستندی برای مسائل مطرح شده در آیه و یا آیات مرتبط با هم بوده و ارتباط بین صدر و ذیل آیه کاملا دقیق می باشد و نمی توان با یک بیان کلی از کنار آنها به آسانی گذشت.تلاش نویسنده، در این نوشتار بر این پایه بوده که اسمای الهی هر سوره به طور مجزا بررسی شود.به دلیل اینکه هر کدام از نام های مبارک الهی، نوع رابطه ای که با آیات خود برقرار می کنند، مختص همان آیه می باشد و قابل تسری به آیات همان سوره نیست، چه برسد به سوره های دیگر.