جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نلسون پايگ استاد فلسفه دانشگاه كاليفرنيا در شهر اروين است. پايك با تمايزى كه بين كاربرد واژه "God" به عنوان "اسم" و كاربرد آن بعنوان "لقب يا عنوان" مى گذارد، شروع به اين استدلال مى كند كه: قدرت مطلق خدا يك وصف ذاتى نيست، و موجودى كه خدا ناميده مى شود اگر بخواهد مى تواند گناه كند. اما آن درى كه [او] خداست چون گناه كردن با ذات ثابت و پايدار او مخالف است نمى تواند گناه كند. این مقاله به بررسی اوصاف خداوند از این جهت و در ارتباط با موضوع گناه می پردازد.

از یک سو آیاتی از قرآن کریم بر اختصاص علم غیب به خداوند دلالت دارد و از سوی دیگر، آیاتی از افاضه علم غیب به انبیا و دیگران خبر می دهد. مفسران در پاسخ به این دوگانگی، با توجه دادن به این نکته که متبادر از علم غیب در عصر رسالت و بعد از آن، علم ذاتی بوده، نه علم عرضی، و ادعای آگاهی از غیب مترادف با ربوبیت بوده است، تاکید نموده اند که بی شک میان خداوند و بندگان - در هر جایگاهی که باشند - تفاوت بسیاری وجود دارد. از این رو شایسته نیست گمان شود که انبیا در صفت علم، شریک خداوندند و علم غیب داشتن انبیا نوعی شرک و غلو به حساب می آید؛ زیرا اوصاف این دو علم مختلف است. آگاهی انبیا و دیگران از غیب منافاتی با اختصاص علم غیب به خداوند سبحان ندارد؛ چرا که علم الهی بالاصاله، استقلالی و غیر متکی به غیر می باشد؛ ولی این آگاهی برای دیگران فعل تبعی قائم بالله و با تعلم و تبعیت از اوست.

این کتاب در چهار فصل و 21 نوشتار منتشر شده است. مؤلف در این کتاب چهار محور عقل و حکمت، توحید، عدل الهی و ارسطو شناسی را مورد بازنگری قرار داده است. اکثر مقالات سه بخش نخست به بیان دیدگاه های اسلامی می پردازد در حالی که بخش آخر به نقد و بررسی برخی از مباحث مهم ارسطو اختصاص دارد. این کتاب در واقع به مقایسه حکمت اسلامی و فلسفه یونانی پرداخته است... مطالب این کتاب به ترتیب بخش ها از این قرارند: بخش اول عقل و حکمت نام دارد که مواردی چون ماهیت عقل و تعارض، عقل و معرفت عقلی از دیدگاه امیر المؤمنین، عقل عملی در آثار ابن سینا، مفهوم حکمت در قرآن و حدیث و روش شناسی علم کلام مورد بررسی قرار گرفته است. بخش دوم نیز با عنوان توحید به این موارد پرداخته است: شناخت آفریدگار از راه سیر آفاق و انفس، معرفت فطری و قلبی خدا، توحید، اسماء و صفات الهی و آفرینش هنری. در بخش سوم هم این عناوین دیده می شوند: مفهوم عدل الهی، قضا و قدر و اختیار انسان، حضور اراده در مبادی عمل، مفوضه چه کسانی هستند، ترجمه و نقد رساله جبر و اختیار اثر میرداماد و نظام احسن. چهارمین بخش هم به این موارد می پردازد: ارسطو شناسی، جهان در اندیشه ارسطو، خدا در اندیشه ارسطو، اراده انسان و تأثیر آن در کیفر جرم، نقد ارسطو از نظریه سقراطی افلاطونی. مؤلف در قسمتی از کتاب آورده است: "حکمت معرفتی الهی و عقلانی است. چون منشاء حکمت خداوند است، خواه از طریق الهام عقل و خواه از طریق وحی انجام پذیرد عقلانی است؛ چون عقل یا مستقلاً به آن پی می برد یا به کمک وحی متذکر آن می شود یا از طریق وحی که حقانیتش توسط عقل اثبات شده است." رضا برنجکار همچنین بر این عقیده است که حکمت در تعامل عقل و وحی حاصل می شود. اما آیا عقل مستقل از وحی به حکمت نمی رسد؟ و آیا معارف تعبدی وحی، حکمت نیست؟ "حکمت و اندیشه دینی" نوشته دکتر رضا برنجکار در 460 صفحه و با شمارگان پنج هزار نسخه روانه بازار نشر شده است.

در این پژوهش ضمن نفی دو طیف افراطی (تفسیر به رأی) و تفریطی (ظاهرگرایی و اخباری گری) کاربرد عقل در تفسیر قرآن و تأکید بر صحت تفسیر اجتهادی به عنوان راه اعتدالی بهره گیری از عقل در تفسیر وحی، به بررسی قلمرو و محدوده حجیت و اعتبار عقل در تفسیر اجتهادی قرآن پرداخته ایم؛ زیرا واقعیت آن است که در بین مدافعان تفسیر اجتهادی نیز در مورد حیطه و دایره حجیت عقل در تفسیر قرآن، اختلاف نظر وجود دارد.از جمله اختلافاتی که در بین مدافعان تفسیر اجتهادی وجود دارد، اختلافی است که بین مفسران وابسته به «مکتب تفکیک» و مخالفان آنها در زمینه قلمرو حجیت عقل در تفسیر وحی می‌باشد.مکتب تفکیک، به دستگاه معرفتى اطلاق مى‏شود که بر تفکیک و جداسازی قرآن، برهان و عرفان(نقل، عقل و کشف) اصرار دارد، و معتقد است این ها سه راه و منبع کسب معرفت اند که محصولات آنها هیچ ارتباطی با یکدیگر نداشته و نباید از داده های هریک از این منابع معرفت‌زا، برای فهم و تفسیر داده های دو منبع دیگر، بهره جست.در این رساله ضمن تبیین دقیق دیدگاه های مدافعان و مخالفان مکتب تفکیک در زمینه قلمرو حجیت عقل در تفسیر وحی، حتی المقدور دایر? این اختلاف را محدود کرده و با پافشاری بر نقاط اشتراک و اتفاق دو طرف، زمینه تقریب و نزدیک سازی دو نظریه را فراهم ساخته ایم. برای رسیدن به این هدف مهم، به سراغ تفاسیری که در این دو مکتب بر قرآن کریم نگاشته شده رفتیم تا در مقام اثبات و وقوع، بتوانیم قضاوت و داوری منصفانه ای در مورد دیدگاه های طرفین داشته باشیم. از این رو، دو تفسیر گرانسنگ المیزان و مناهج البیان به عنوان مبنای کار قرار گرفت. البته از دیدگاه های صاحب نظران هر دو مکتب نیز بهره برداری شده است که مهم ترین آنها آیت الله جوادی آملی و آیت الله سیّدان می‌باشند که در حقیقت، به عنوان آینه تمام نمای تفکرات صاحبان المیزان و مناهج البیان مطرح هستند.برای انجام این تحقیق، ابتدا مراد از عقل و گو نه های آن(عقل منبع و عقل مصباح) روشن گردید، و بر اساس آن تفسیر اجتهادی قرآن به سه گونه نقل گرا، عقل گرا و کشف گرا تقسیم بندی شد، و با عنایت به این که کشف و شهود، تخصصاً از موضوع رساله، خارج بود، لذا بحث را در مورد دو گونه نقل گرا و عقل گرا ادامه داده و کل تفسیر المیزان و مناهج البیان مطالعه و مطالبی که مرتبط با قلمرو حجیت عقل در تفسیر وحی بود، جمع آوری گردید. در طی مرحله فیش برداری روشن شد که نقاط اشتراک دیدگاه های دو مفسر درباره قلمرو حجیت عقل در تفسیر قرآن، بسیار زیاد و برعکس آن، نقاط اختلافی بسیار اندک است.گزارش فصل های رسالهاین رساله در شش فصل سامان یافته است. فصل یکم، تحت عنوان کلیات و مبانی به بیان موضوع، هدف، ضرورت، سوالات، فرضیات و پیشینه پژوهش پرداخته شده، و همچنین گزارشی از زندگی نامه علامه طباطبایی و آیت الله ملکی میانجی به اختصار آورده شده است.در فصل دوم به تحلیل مفاهیم مطرح شده در عنوان رساله، یعنی معانی لغوی و اصطلاحی عقل، تفسیر وحجیت از دیدگاه دو مفسر المیزان و مناهج البیان پرداخته شده است. فصل سوم، به بررسی تفسیر اجتهادی و تفسیر عقلی قرآن و دیدگاه های مختلف درباره آن دو، تخصیص یافته است. در این فصل به چهار مبحث اشاره شده است: در مبحث یکم، تاریخچه تفسیر اجتهادی و تفسیر عقلی و زمینه های ایجاد آنها تبیین شده است. مبحث دوم به معناشناسی تفسیر اجتهادی و تفسیر عقلی قرآن اختصاص یافته که در آن به دیدگاه دانشمندان درباره معنای تفسیر اجتهادی و تفسیر عقلی، و نقد و بررسی آنها، و نیز گونه‌های تفسیر اجتهادی، اعم از نقل گرا و عقل گرا پرداخته شده است. در مبحث سوم دلایل موافقان و مخالفان تفسیر اجتهادی مطرح گردیده است؛ و مبحث چهارم به رابطه تفسیر اجتهادی با تفسیر به رأی- به عنوان مهم ترین آسیب تفسیر اجتهادی- اختصاص یافته است.در فصل چهارم، ضمن بررسی تطبیقی گونه‌های تفسیر اجتهادی نقل گرا در المیزان و مناهج البیان، به این نتیجه رسیدیم که این دو مفسر در مورد به کارگیری این گونه‌ها در تفسیر قرآن تردیدی به خود راه نداده و دیدگاه یکسانی دارند. به عبارت دیگر، در همه انواع این کاربرد عقل در تفسیر وحی، نظر هر دو مفسر با یکدیگر منطبق بوده و اتفاق نظر دارند.فصل پنجم به بررسی تطبیقی گونه‌های تفسیر اجتهادی عقل گرا در المیزان و مناهج البیان اختصاص یافته است. حاصل این بررسی آن شد که نقاط اشتراک این دو مفسر در این مورد، بیش از نقاط اختلافی ایشان است؛ بنابراین به هدف این پژوهش که همانا تقریب دیدگاه مدافعان و مخالفان مکتب تفکیک در زمینه قلمرو حجیت عقل در تفسیر وحی بود، نایل گردیدیم.فصل ششم و پایانی به مبحث مهم و بحث برانگیز تعارض عقل و نقل اختصاص یافته است. در این فصل، ابتدا محل نزاع دقیقاً روشن شده و سپس راه حلّ های گونه‌های مختلف تعارض عقل و نقل از دیدگاه صاحبان المیزان و مناهج البیان مطرح، و نقاط اختلاف و اشتراک آنها تبیین گردیده است.

از دیدگاه مارسل، مباحث اصلی فلسفه دین (همچون وجود، اگزیستانس، اختیار و ایمان) در گستره راز می‌گنجد نه مسئله، و از همین روست که متافیزیک به مثابه تأمل در راز است، و رازها با تأمل ثانویه مورد بررسی قرار می‌گیرند. به عقیده وی، مهم‌ترین اشتباه اهل مابعدالطبیعه آن بوده که سعی می‌کردند مباحث فلسفه را ـ که از جنس رازند ـ به عنوان مسئله مطرح سازند و به حل آنها بپردازند؛ اما از آنجا که رازها قابل حل نیستند، دچار شکست و انحراف شدند.از دیدگاه مارسل، مباحث اصلی فلسفه دین (همچون وجود، اگزیستانس، اختیار و ایمان) در گستره راز می‌گنجد نه مسئله، و از همین روست که متافیزیک به مثابه تأمل در راز است، و رازها با تأمل ثانویه مورد بررسی قرار می‌گیرند. به عقیده وی، مهم‌ترین اشتباه اهل مابعدالطبیعه آن بوده که سعی می‌کردند مباحث فلسفه را ـ که از جنس رازند ـ به عنوان مسئله مطرح سازند و به حل آنها بپردازند؛ اما از آنجا که رازها قابل حل نیستند، دچار شکست و انحراف شدند.

ارسطو از راه حرکت وجود محرک نامتحرک نخستین را اثبات و نام خدا را بر آن اطلاق می کند او ویژگی هایی چون محرک بودن از طریق معشوقیت تعقل، علم ، سرمدیت ، فعلیت تام و کامل ترین موجود را در مورد خدا می پذیرد اما ارسطو در مورد وحدت یا کثرت محرک های نامتحرک در تردید به سر می برد و در نهایت بر اساس علم نجوم زمانش، 49 محرک نامتحرک را اثبات می کند و همه آن ها را محرک های نامتحرک نخستین می نامد. اما گاه تنها در مورد یکی از این محرک ها از واژه نخستین استفاده می کند و دیگر محرک ها را دومین و سومین و... می نامد. موضوع اصلی این مقاله روشن ساختن معنای «نخستین» در این عبارت هاست. پس از نقد و بررسی برخی احتمال ها و نظریات پیشنهاد این نوشتار آن است که واژه نخستین به دو صورت و در نتیجه به دو معنا به کار رود: گاه بدون لحاظ ارتباط محرک های نامتحرک بر همه آنها واژه نخستین اطلاق می شود و گاه برای بیان ارتباط آن ها. در صورت اول نخستین بودن همه محرک های نامتحرک از آن روست که همه آن ها مبدا حرکت های نخستین در سپهر های نخستین اند چرا که سپهرها و حرکت هایشان نسبت به موجودات زمینی و حرکت هایشان نخستین اند. اما سپهرها نسبت به یکدیگر از لحاظ مکانی نخستین و دومین و سومین هستند و به این لحاظ مبدا حرکت سپهر نخستین محرک نخستین نامیده می شود و مبدا حرکت سپهر دومین محرک دومین و همین طور سایر مبداهای حرکت سپهرهای بعدی محرک های بعدی نامیده می شود.

رجعت یکی از پیشگویی های مهم آخرالزمان است که افزون بر اسلام، در آیین مسیح و یهود نیز، به آن اشاره شده است و براساس پیشگویی هرسه آیین، در زمان ظهور موعود آخرالزمان روی خواهد داد. تحقیق حاضر به بررسی پیشگویی های موجود در تورات و سایر کتاب های عهد عتیق و نیز، انجیل های چهارگانه و سایر کتاب های عهد جدید و پیشگویی های قرآن درباره رجعت و بازگشت دسته ای از مردگان به دنیا، تفسیر آن و بیان اختلاف ها دراین باره، پرداخته است. این تحقیق مشخص خواهد کرد، اعتقاد به رجعت در آخرالزمان اختصاص به اسلام، به خصوص مذهب شیعه نداشته، در منابع مقدس آیین یهود و مسیح نیز، آمده است؛ بنابراین، رجعت یکی از اعتقادات مهم ادیان آسمانی است.

فطرت به معنای حالت خاصی از آغازآفرینش انسان است و در اموری به‌کار می‌رود که در خلقت اولیه انسان موجود است و آدمی با ورود به دنیا، آن‌ها را همراه خود دارد، و در دنیا آن‌ها را به دست نیاورده است. براساس احادیث، انسان دارای فطریات اعتقادی، عملی و اخلاقی است. برخی از فطریات، معرفت‌هایی هستند که مبدأ آن‌ها جهان‌های پیش از دنیا است. برخی دیگر از فطریات، گرایش‌هایی است که در خمیرمایه و طینت انسان‌ها قرار داده شده است. گاه نیز فطرت در احادیث، به معنای ویژگی اساسی دین اسلام به‌کار رفته است.

این تحقیق به دنبال آن است تا برهان موجود در آیه ی شریفه ی (لوکان فیهما آلهة الاالله لفسدتا) را بیان نماید. بدین منظور در فصل اول به بیان کلیات تحقیق و همچنین بیان مفردات آیه ی مورد بحث پرداخته ایم، و در فصل دوم تقریر مفسران و متکلمان را به ترتیب تاریخی به تفصیل بیان نموده ایم، مفسران و متکلمان برای تفسیر آیه، یک مسیر را طی نکرده اند، برخی با اختلاف اراده ی خدایان مفروض، و برخی دیگر با تکیه بر تعداد خدایان آیه را تفسیر نموده اند. عده ای با اختلاف علم دو پروردگار مفروض و بعضی نیز با لغو بودن یکی از دو پروردگار و گروهی با تفسیر آلهه به بتها، آیه را توجیه و تفسیر نموده اند. گروهی تعدد خدایان را مستلزم توارد دو علت بر معلول واحد دانسته و عده ای دیگر تعدد خدایان را مستلزم ترکیب آن ها دانسته اند. همچنین در فصل دوم، پس از بیان هر تقریر، بررسی آن نیز بیان شده تا معلوم گردد که اولاً تقریر می تواند توحید را به اثبات برساند یا نمی تواند، و ثانیاً با آیه ی شریفه تا چه اندازه ای مرتبط است. در فصل سوم نیز تقریر فلاسفه و عرفا را به ترتیب تاریخی بیان نموده ایم. این دو گروه نیز آیه را به شکل های گوناگونی تفسیر نموده اند، بعضی با کمک قاعده الواحد آیه را تفسیر نموده و بعضی دیگر تعدد واجب را مستلزم وجود نداشتن آن ها دانسته اند، عده ای بر اساس وحدت علم و تلازم اجزای آن، به تفسیر آیه پرداخته و عده ای دیگر بر اساس محال بودن تخلف معلول از علت تامه اش محال بوده ترجیح بالامرجع توحید را به اثبات رسانده اند. بعضی از فلاسفه لازمه تعدد خدایان را، اختلاف ذاتی داشتن آن ها دانسته و از این رهگذر فساد نموده اند. بعضی از فلاسفه نیز با تکیه بر وحدت نظام موجود در عالم، آیه را تفسیر نموده اند. در این فصل نیز هر کدام از تقریرها و تفسیرها مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل چهارم به جمع بندی پرداخته شده است و پس از آن دو تقریر که به نظر نویسنده از سایر تقریرها کامل تر بوده و با آیه سازگارتر می باشد، تحت عنوان نظریه مختار بیان شده است.