جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانشنامه پیش رو؛ بخشی از یک پروژه بزرگ انجام شده توسط المرکز الاسلامی للدراسات الاستراتیجیة - العتبة العباسیة المقدسة، با هدف جمع آوری و تدوین و طبقه‌بندی موضوعی آثار کلامی شیعه است که تحت عنوان (موسوعة التراث الإمامي في علم الكلام وردّ الشبهات والمسائل الخلافية) می باشد، که این دایره المعارف در آن به‌دنبال: 1-مرتب کردن و دسته بندی آثار کلامی امامیه با توجه به موضوع و حروف الفبا. 2-تسهیل‌دسترسی‌به‌واژگان‌کلامی. 3-همه آنچه را که دانشمندان ما در مورد واژگان کلامی در یک مکان نوشتند را ببینید. 4-رعایت تاریخچه و گاه‌شمار در نقل واژگان از قدیمی ترین واژگان. 5-ایستادگی در دگرگونی و تحول کلام امامیه در طول قرن ها. 6-ایستادگی بر روش کلامی دانشمندان ما. مطالب و موضوعات مربوط به جلد اول، از حرف الف تا حرف جیم می باشد.

کتاب منهاج النجاة تالیف حکیم بزرگوار و محدث کبیر، ملا محسن فیض کاشانی است که در باره اعتقادات ، عبادات و اخلاقیات به نگارش در آمده است. این اثر در بیان آنچه که دانستنش بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است، تالیف شده است. منهاج النجاة با اسلوبی مشابه احیاء العلوم غزالی و محجة البیضاء ، فصل بندی شده است. این کتاب با حجم کمی، همه معارف و آداب و اخلاق را در بر دارد و شامل دو مقصد است: مقصد اول در اعتقادات پنج گانه است. مقصد دوم در تقواست که دارای پنج باب می‌باشد. این بابها در مورد طاعات و معاصی اعضا و جوارح و قلب انسان می‌باشند و نیز بابی در باره آداب صحبت و معاشرت وجود دارد. در پایان مطلبی را در مورد طلب علم به عنوان خاتمه بیان می‌کند. ملا محسن فیض کاشانی در مقدمه «منهاج النجاة» می‌نویسد: «این کتاب منهاج النجاة است که من آن علمی را که نجات در آخرت بدان متوقف است و طلب آن بر هر مرد و زن مسلمان واجب می‌باشد، چنانچه در سنت طاهر وارد شده در این کتاب بیان نمودم و به بعضی از آن اموری که موجب دست یابی به درجات عالیه است، اشاره نمودم و آن را به درخواست بعضی از برادران به رشته ی تحریر درآوردم، امید که به لطف خدای متعال، آن برادر و سایر مومنین از این کتاب بهره مند گردند.»

گرچه در سنت فلسفۀ دین استدلال اخلاقی بر وجود خدا موضوعی شناخته‌تر است، در دهه‌های اخیر فیلسوفان خداناباور به طرح استدلال اخلاقی علیه وجود خدا نیز پرداخته‌اند. این استدلال دست‌کم به پنج شکل متفاوت صورت‌بندی شده است: (1) استدلال از طریق مسئلۀ شر، (2) استدلال از طریق نقد باخودبیگانگی، (3) استدلال از طریق خودآیینی، (4) استدلال از طریق نقد مصلحت‌اندیشی، و (5) استدلال از طریق آموزه‌های غیراخلاقی ادیان. برخی از این صورت‌بندی‌ها را می‌توان استدلال اخلاقی نظری علیه وجود خدا و برخی دیگر را استدلال اخلاقیِ عملی علیه وجود خدا شمرد. استدلال‌های اخلاقی نظری علیه وجود خدا بر شواهدی اخلاقی تمرکز دارند که نشان می‌دهند خدایی در کار نیست و خداباوری کاذب است، در حالی که استدلال‌های اخلاقیِ عملی نشان می‌دهند باور به وجود خدا مانع زندگی شکوفای اخلاقی و دستیابی به غایت آن است یا حتی موجب اعمال غیراخلاقی می‌شود. در پایان مقاله، نتیجه می‌گیرم که هیچ یک از صورت‌بندی‌های استدلال اخلاقی علیه وجود خدا به نتیجۀ مطلوب خود نمی‌رسد. با این حال، توجه به آنها حاوی درس‌های اخلاقی مهمی برای خداباوران است.

«تئودیسۀ اعتراض» از تئودیسه‌هایی است که در الهیات پساهولوکاستی شکل گرفت و در پی آن است تا با گله و شکایت مؤمنانه از خدا، امید به رفع شر از سوی خدا را تقویت کند و با شورش، خدایی را خطاب قرار دهد که قدرتش با هیچ قاعدۀ عقلانی یا اخلاقی محدود نمی‌شود و یکسره به ارادۀ مطلق خویش وابسته است. انتظار تئودیسۀ اعتراض این است که خدا بی‌حساب و کتاب شرایط را به نفع شخص رنج‌کشیده تغییر دهد. در این مقاله می‌کوشیم به نقد و بررسی تئودیسۀ اعتراض بپردازیم. تئودیسۀ اعتراض در مقایسه با سایر تئودیسه‌ها مزایا و کاستی‌هایی دارد و رویکرد آن نسبت به دیگر تئودیسه‌ها که به‌نحو حداکثری در مقام یافتن انگیزه‌ها و دلایل خدا هستند، معتدل و شکاکانه بوده و به‌جای رویکرد نظری و ناظرمحور، به‌دنبال رویکرد عملی و قربانی‌محور است. به‌صورت همزمان به مسئلۀ عقلی و عاطفی شر پاسخ می‌دهد و بیش از آنکه دغدغۀ حل مسئلۀ الهیاتی و فلسفی شر را داشته باشد، دل‌نگران حل مسئلۀ بشری و انسانی شر با رویکردی انسان‌گرایانه است. از دیگر سو نقص‌ها و ابهاماتی در تئودیسۀ اعتراض وجود دارد که فیلسوفان دینی چون هیک، گریفین، دیویس و فیلیپس به آنها اشاره کرده‌اند. نقص‌هایی مانند ناسازگاری‌هایی که از مفاهیم اختیار انسان، قدرت مطلق خدا، عشق خدا، خیرخواهی خدا و امید به خدا با اعتراض برمی‌آید. این اشکال‌ها نیز خود جای نقد و ارزیابی دارد.

حکیم عبدالرزاق لاهیجی از استادان و محققان بزرگ کلام و حکمت قرن یازدهم هجری است، تحقیقات کلامی این دانشمند فرزانه به دلیل برخورداری وی از حکمت و عرفان از عمق ویژه ای برخوردار است. این رساله درصدد بررسی و تبیین برخی از دیدگاههای بدیع حکیم لاهیجی است که در پنج فصل تنظیم شده است. در فصل اول ابتدا زندگی نامه، استادان، شاگردان و فرزندان وی مورد بحث قرار می گیرد. سپس به بررسی آثار و تالیفات وی پرداخته و کتابهایی که قطعا از آثار لاهیجی است و نیز کتابهایی که منسوب به وی است شناسایی می شود در بخش پایانی با مبانی فکری و سلوک علمی و عملی لاهیجی آشنا می شویم.این حکیم عالیقدر علاوه بر برخورداری از توان فکری شگرف در تجزیه و تحلیل آرا و اندیشه ها، در تهذیب نفس و طهارت باطن نیز کوشا بوده است. حکیم لاهیجی سعی فراوان در معرفی بی پیرایه دین داشته است و گروهی را که حقیقت دین را به فراموشی سپرده و آن را ابزاری برای ارضای تمایلات دنیوی خویش قرار داده اند سخت نکوهش می کند. در فصل دوم نظرات لاهیجی در مورد علم کلام و روش تحصیل معرفت بحث می شود. لاهیجی به شدت روش متکلمان اشعری و معتزله را به دلیل تکیه اشان بر مسلمات و مشهورات مورد انتقاد قرار می دهد و راه تحصیل معرفت را حکمت می داند که براساس اندیشه و استدلالبرهانی شکل گرفته است. وی بر آن است که روش قدمای متکلمان شیعه به دلیل تکیه بر کلام معصوم از حیث یقینی بودن همسنگ حکمت است. از نظر لاهیجی غایت انسان، رسیدن به خداست و این هدف با پیمودن راه ظاهر و راه باطن امکان پذیر است. در طریق ظاهر انسان با بکارگیری استدلال و نظر، حقیقت را شناسایی می کند و در طریق باطن با تهذیب نفس و تزکیه باطن به حقیقت نزدیک و واصل می گردد. راه ظاهر همان راه متکلمان و حکما مشا است و راه باطن مختص عرفا و حکمای اشراق می باشد. در فصل سوم مساله حدوث و قدم بررسی شده است، لاهیجی از یک سو ملاک نیاز معلول به علت را امکان می داند و از سوی دیگر معتقد است عالم حادث زمانی است به این معنا که عالم از جانب گذشته متناهی است، و عدم سابق بر عالم عدم واقعی است، اما زمانی نیست. از نظر وی ادله متکلمان بر حدوث زمانی عالم - به معنای وجود زمانی که عالم در آن زمان نبوده - ناتمام است و ادله حکما نیز توان اثبات قدم عالم را ندارد. در فصل چهارم به این مساله پرداخته شده است که آیا صفات حق تعالی زائد بر ذات است یا عین ذات، لاهیجی ضمن تحلیل معنای صفت رای اشاعره را نقد می نماید، از نظر وی تفاوتی بین حکما و متکلمان امامیه و معتزله در این مورد وجود ندارد.در فصل پنجم آرا دانشمندان پیرامون حسن و قبح عقلی بررسی شده است. نزاع در این مساله از نظر لاهیجی هم در مقام تحقق خارجی این اوصاف است و هم در مقام کشف و درک آنها. در هر دو مقام، اشاعره برخلاف معتزله معتقد به شرعی بودن حسن و قبح هستند، لاهیجی ضمن اثبات عقلی بودن حسن و قبح، معتقد است برخی از قضایای مشتمل بر حسن و قبح یقینی و بدیهی است و این با مشهوره دانستن آنها از سوی حکما منافاتی ندارد، زیرا یک قضیه می تواند از یک جهت از یقینیات باشد و از جهت دیگر جز مشهورات. اینکه قضایای مشتمل بر حسن و قبح اینجنین است از ابتکارات لاهیجی محسوب می شود.

مسأله یشـرّ یکی از مسائل بنـیادی در نـظامهای الـهیات به ویژه درفلسفه ی اسلامی به شمار می‌آید. ایـن مسـأله بـا رویکردهایگوناگون مورد توجه اندیشمندان مسلمان واقع شده است. مسأله ی شرّ، به دلیل چند تباری بودن یک بحثمیان رشته ایاست که بررسی و پاسخ به آن نیازمند استفاده از روش‌های کلامی،عقلی وفلسفی،منطقی ونقلی... می باشد.فلاسفهمسلمان بحث شر را با تحلیل مفهومی آن آغاز می‌نمایند، در این تحلیل نشان می دهند که شر امر عدمی اعمعدم ذات و یا عدم کمال ذات است. استادمطهری از جمله فلیسوفان معاصراست که با تأکید براهمیت مسأله، تبیین جامع از ابعاد آن ارایه داده و در بیشتر آثار فلسفی خود از نظریه نیستی انگاری شر دفاع و آن را برهانی دانسته است. این پژوهش در صدد تبیین مسأله ی شر و راه حل آن از دیدگاه شهید مطهری می باشد. او با مبنا قراردادن نظریه ی نیستی انگاری شر به تبیین نظاماحسن و پاسخبهشبهه ی شرمی پردازد. این مهم ترین یافته ی این پژوهش است.

دروس في العقائد الإسلامية، اثر آقاى ناصر مكارم شيرازى است كه به زبان عربى و در عصر حاضر نوشته شده است. اين كتاب پيرامون اصول اعتقادات نگارش يافته است. كتاب، پس از مقدمه مؤلف، به پنج فصل تقسيم يافته است: فصل اول، در معرفت خداوند، فصل دوم، در عدل الهى، فصل سوم تا پنجم، در شناخت نبوت، امامت و معاد است. مطالب فصول كتاب به طرزى نوشته شده است كه بتوان در محافل علمى و آموزشى تدريس كرد. فصل اول، شامل 10 درس مى‌باشد. فصل دوم كه درباره عدل است، به 10 درس تقسيم يافته كه تعريفى از عدل شده و در ادامه به دلايل عدل الهى اشاره نموده است. هم‌چنين از فلسفه بلايا و مصائب سخن گفته، به مسائل جبر و تفويض و نظر اسلام در اين زمينه پرداخته است. فصل بعدى كه مربوط به نبوت است، باز در 10 درس تدوين شده كه به مسئله نياز به انبيا و عصمت انبيا و اينكه انبيا، چرا بايد عصمت داشته باشند؟ هم‌چنين به معرفى معجزه و تفاوت آن با خوارق عادات اشاره شده است. وى در اين فصل به معرفى معناى دقيق خاتميت نيز اشاره نموده و از معجزه جاويد و عظيم پيامبر اسلام و جنبه‌هاى علمى آن سخن گفته است. فصل بعدى كه در بحث امامت مى‌باشد، در 10 درس تدوين شده كه به نياز بشر به امام، فلسفه وجود امام و شرايط امام خاص اشاره كرده است. ايشان در اين فصل 5 شرط براى امام ذكر نموده‌اند كه شامل عصمت از خطا و گناه، علم، شجاعت، زهد و جاذبيت اخلاقى مى‌باشد. در ادامه از امامت در قرآن و سنت سخن گفته و نحوه تعيين آن را بررسى كرده است، سپس احاديث ثقلين، منزلت، يوم الدار را ذكر كرده و تفسيرى از اين احاديث بيان نموده است، سپس ائمه اثنا عشر را كه در احاديث ذكر شده و به اسم آنان تصريح گشته، معرفى مى‌كند و آن احاديث را ذكر مى‌نمايد. در درس آخر اين فصل، از حكومت جهانى حضرت مهدى سخن مى‌گويد. در فصل آخر، به معرفى معاد و معناى حيات مى‌پردازد، از فطرى بودن معاد، بقاى روح، معاد جسمانى و روحانى، بهشت و جهنم و تجسد اعمال سخن مى‌گويد.

کتاب حاضر نوشته شهید مرتضی مطهری می باشد که توسط عرفان محمود به عربی ترجمه گردیده است. مطالب این کتاب تدوین یافته و تفصیل داده شده چند سخنرانى است که در مؤسسه اسلامى حسینیه ارشاد ایراد شده است. در آغاز کتاب مطالبی در باب جبر و اختیار, مسئله عدل, تاثیر کلام اسلامی بر فلسفه اسلامی, آورده شده است. برخی از مباحث کتاب عبارتند از: عدل بشری و عدل الهی, شرور, وجود مرگ و فنا, حل شبهه تعارض بین شفاعت و عدل الهی, و عدل الهی و عمل خیر از غیر مسلمان.