مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

معتزله با تکیه بر اصول اعتقادی خویش و محوریت عقل به تفسیر قرآن پرداختند و موارد معارض با عقل و اندیشه های خویش را تاویل کردند. اعتقاد آنها به آزادی انسان در افعال خویش، تنزیه خداوند از تجسیم و شرور، رد خرافات و اساطیر و انکار شفاعت و جز آنها به تاویلات آنها گستردگی بخشید. آنها با استفاده از ابزارهایی چون عقل، ادبیات، ساختار نحوی جملات، قرائت مشهور و روایات صحیح به تفسیر قرآن اقدام کردند و به نوعی افراطی گری در تاویلات عقلی دچار شدند تا جایی که از طرف مخالفین اشعری و اهل سنت به بیهوده گویی و تفسیر به رای متهم گردیدند.

یکی از نظریه‌های عرصة دین‌پژوهی معاصر ایران پروژة «عقلانیت و معنویت» مصطفی ملکیان است. این نظریه با محور قراردادن مؤلفه‌های اجتناب‌ناپذیر مدرنیته به مواجهه با دین سنتی می‌رود و ضمن مقایسه این مؤلفه‌ها با ویژگی‌های اصلی دین سنتی، حکم به تباین میان دین‌داری و مدرن‌بودن می‌کند. فهم سنتی از دین را در جهان مدرن کارآمد نمی‌داند و فهمی جدید از دین (معنویت) را که سازگار با مؤلفه‌های مدرنیته است معرفی می‌کند. این مقاله کوشیده است تصویری روشن و شفاف از ارکان اصلی این نظریه، که عبارت‌اند از عقلانیت، معنویت و زندگی اصیل، ارائه دهد. در ابتدا مراد ملکیان از دین بیان می‌شود و بعد از آن تقریری از نظریۀ عقلانیت و معنویت ارائه خواهد شد و به‌کوتاهی نقدهایی که علیه این نظریه ارائه کرده‌ایم، و عناوین آن‌ها در زیر آمده است، اشاره می‌شود.

در مجموعه پيش‌رو كه به همت پژوهشگرانى دانشور سامان يافته است كوشش شده آراء مهم‌ترين جريانهاى فكرى جهان اسلام در باب آموزه پايه‌اى عقل عرضه شود. دو نكته در تدوين جستارهاى اين نوشتار مد نظر بوده است. نخست، پرداختن به حوزه‌هاى متنوع و جريانهاى مهم فكرى و گزينش عالمانى كه نماينده شاخص يك جريان معرفتى به شمار مى‌روند. و دوم، بهره‌گيرى از نويسندگانى كه در موضوع مورد نظر از دانش و توانايى لازم برخوردارند. گفتنى است براى آگاهى از ديدگاه قرآن و حديث درباره عقل، دو مقاله نخست به اين عرصه اختصاص يافته است. در مقاله سوم با عنوان عقل‌گرايى و نص‌گرايى در كلام اسلامى، گزارشى تاريخى از سير و سرگذشت گرايشهاى عقلى و نقلى در حوزه كلام ارائه شده است.

كانت المعتزلة من دعاة العقل، حيث حملت لواء "العقلانية" في الفكر الإسلامي عمومًا، والتراث الكلامي على وجه الخصوص، وذلك لإيمانها بقدرة العقل اللامحدودة على النظر والاستدلال وفهم النقل، فدافعت عن قدرته على "التحسين والتقبيح" قبل ورود الوحي، وهو وحده القادر على حسم الخصومات مع أهل الملل الأخرى؛ أو من ينكر هذه الملل؛ أو من عارض مواقف أهل العدل، فالعقل يجب إعماله عندما يتعارض ظاهر الآيات مع مبادئه، وعندما تختلط السنة الصحيحة بالأحاديث الكاذبة والموضوعة والضعيفة، وعند التناظر مع أهل الملل الأخرى والنحل

مسئلۀ‌ این پژوهش، تحلیل و مقایسۀ نسبت دین و اخلاق از نگاه ابن‌تیمیه و رابرت آدامز است. در مسیر دریافت پاسخ، موضع این دو متفکر را در چهار بخش به تفصیل بررسی کرده‌ایم. حاصل مقایسه این است که از نگاه ابن‌تیمیه، اخلاق در تمام ساحت‌های چهارگانۀ وجودی، معرفتی، معنایی، و هنجاری به دین وابسته است. اما آدامز، در عین وابسته انگاشتن اخلاق به دین در دو ساحت وجودی و هنجاری، در بحث از نسبت معرفتی و معنایی، به تمایز و استقلال اخلاق از دین متمایل می‌شود. با این همه در مقام ریشه‌شناسی و نقد نگرش آنان باید گفت: اولاً شباهت مبنایی نگرش این دو چشمگیرتر از تفاوت بیانی آن‌ها است. ثانیاً چالش پیش روی آنان در این نقیصه برجسته می‌شود که هیچ‌کدام پاسخ مناسبی را برای تبیین رابطۀ دین و اخلاق تدارک ندیده و فرآیند تعامل اخلاقی خدا و خلق را به روشنی ترسیم نکرده‌اند.

این تحقیق بر این باور است که قرآن و روایات فریقین در تبیین رابطه تعقل و دینداری تقابلی نداشته، پیام آنها به صورت کلی بر یکدیگر منطبق است و تمام آنها دینداری مطلوب را منحصر در «دینداری خردورزانه» می دانند که در آن لازم است «عواطف، رفتارها و خلقیات» دیندار، تماما از نظام خردورزی نشات گیرند. در همین راستا راهکار عملی برای وصول به «دینداری خردورزانه» نیز از قرآن و روایات فریقین استخراج گردیده، تشریح شده و مقایسه می شود.

شناختِ عقلانیت از منظر نهج‏البلاغه، معرفتی در راستای شناسایی عقل از دیدگاه قرآن کریم و زمینه‏ساز بهره‏مندی صحیح، از این عطیۀ ارزشمند الهی است.چنین بهره‏وری از عقل، روشنگر راه رستگاری از گمراهی و یاریگرِ انسان در طی مسیر الی‏الله خواهد بود. مطالعه و تحلیلِ معانی، مراتب، آثار، آفات، جایگاه و نقشِ عقل لازمه بهره‏مندی صحیح از این حجتِ الهی است. کسب چنین معرفتی با دامنۀ بیان شده، ضرورتِ بهره‏گیری از قرآن کریم و دیگر منابع معتبر دینی را مطرح می‏کند. منابعی که حاوی سخنان رسول گرامی اسلام، وصی ایشان و دیگر ائمه معصوم باشد. در این راستا، کتاب گرانسنگ نهج‏البلاغه یکی از غنی‏ترین منابع، جهتِ دستیابی به کلام امیر سخن، علی7 است. سخنان امیر مومنان در این کتاب، همراه با سخنان شارحین نهج‏البلاغه، مهمترین منابع این پژوهش هستند.ساماندهی این رساله بر اساس فرضیاتِ زیر طراحی شده است:  در نهج‏البلاغه، تقسیمات و مراتبی برای عقل و عقلانیت مانندِ مطبوع و مسموع، معاش و معاد، وعایه و رعایه، پنهان و غائب، کامل و ناقص،... مشاهده یا برداشت می‏شود که می‏توان همه این تقسیمات و مراتب را در دو قسمِ عقل نظری و عقل عملی گنجاند.  از منظر نهج‏البلاغه، گرانبهاترین گوهر و ثروت آدمی عقل است و عقلانیت سبب دستیابی به شناخت حقیقی و عامل نجات انسان از اسارتِ هوای نفس و دنیاپرستی است. در نتیجه، عقلانیت از منظر نهج‏البلاغه، دارای جایگاه ارزشمندی در هدایت انسان و شناخت پروردگار بوده و نقش موثری در کسب مواعظ انبیا و اجرای احکام الهی دارد. از منظر نهج‏البلاغه عقلانیت سبب بروز آثاری مانند هوشیاری، ژرف‏اندیشی، پند‏پذیری، نگهداری و بهره‏مندی از تجربه‏ها، نظم در امور، مسئولیت‏پذیری، ... در زندگی فردی و اجتماعیِ انسان می‏شود. در نهج‏البلاغه، لغزشگاههایی مانند هوی نفس، آرزوهای دراز، ترک جهاد، غرور و خودپسندی، طمع، شوخی و مزاح گناه‏آلود، ...آفات عقل و عقلانیت معرفی شده‏اند. معنای لغوی عقل مانند حفظ و نگهداری و معنای اصطلاحی آن مانند قوه تشخیص و تعاریفی برگرفته از خواص عقل، در نهج‏البلاغه مشاهده می‏شود. فصل اول این رساله، به این معانی همراه با تعاریف متکلمین و فلاسفه از عقل اختصاص یافته است. در فصل دوّم، مراتب و اقسام عقلانیت با بررسی اقسام و مراتبِ عقل مانند وعایه(و رعایه) و روایه، مطبوع و مسموع، معاش و معاد، کامل و ناقص، حاضر و پنهان، عدل‏گرا، .... مورد بحث قرار گرفته است. در فصل سوم، جایگاه عقل در هدایت انسان و نحوه راه‏یابی به عقلانیت مورد کاوش قرار می‏گیرد. فصل چهارم به آثار عقلانیت در زندگی فردی و اجتماعی انسان از منظر نهج‏البلاغه تخصیص یافته است. برای بررسی این امر در حیطه زندگی فردیِ بشر، آثار عقل در بعد عبادی، تربیت اخلاقی، تأمین معاش و آسایش وی و برای کاوشِ این امر در زندگی اجتماعی انسان، این آثار در آدابِ معاشرت و برخوردهای اجتماعی و مبحثِ موضع‏گیریهای سیاسی بررسی شده‏ است. در فصل پنجم آفات عقلانیت یعنی هوی نفس، دنیا‏پرستی، آرزوهای دراز، ترک جهاد، غرور و خودپسندی،.. و همچنین نحوۀ حفظ و زنده نگاه‏داشتن عقل بررسی شده است.مهمترین نتایج و نظریه‏های حاصل از این پژوهش عبارتست از:هر یک از معانی عقل مانند عاقبت اندیشی، عدل،...، رفتار و عملکرد صحیحی را برای انسان تبیین می‏کند. هر یک از اقسام و مراتب عقل مانند عقول حاضر و پنهان، حامل دو پیام است. پیام اول، حکمتی است که در معنای آنها نهفته است و پیام دوم، دیدگاه و بینشِ مسببِ تقسیمات است که به مخاطب منتقل می‏شود.عقل از منظر نهج البلاغه دارای جایگاه ارزشمندی در هدایت انسان و شناخت پروردگار است. این حجت درون، همچنین نقش مؤثری در درک مواعظ پیامبران و اجرای احکام الهی دارد.پوشاندن عیوب اخلاقی، از بین بردن هوی نفس، پندپذیری از موعظه‏ها، تأمین معاش از نتایج و آثارِ مهم عقل در زندگی فردی آدمی است. مشورت با دیگران، حفظ اسرار، حلم و بردباری، عدالت، اعتدال در عمل، دوراندیشی از مهمترین آثار و نتایج عقل در زندگی اجتماعی بشر است.حفظ اسلام، دفع فتنه و شبهه و تردید و خرافات، تغییر نظام فاسد از مهمترین آثار و نتایجِ عقل در موضع‏گیریهای سیاسی، اجتماعی افراد یک جامعه است.

ابن سینا فیلسوفی است که در حیطه اسلامی، از آموزه‌های ارسطویی قرائت مجددی‌ ارائه داده است و ازاین‌رو، نه‌تنها شارح ارسطو، بلکه خود فیلسوف بزرگ و برجسته‌ای به شمار می‌رود. تلاش در نشان‌دادن تلائم باورهای دینی با یافته‌های عقلانی‌ از جمله دغدغه‌های ذهنی ابن سینا بوده، هرچند این مسأله در بسیاری از موارد، به‌ صراحت در آثارش ذکر نگردیده است، اما توجه به نوشته‌هایش مؤید این ادعاست. در عین حال در برخی از مباحث فلسفی هم‌چون مسأله نبوت، معاد جسمانی و نیز عرصه‌ اخلاق، شاهد برتر نشاندن آموزه‌های دینی بر یافته‌های عقلی و یا حکم به توقف عقل در برخی از این ساحت‌ها از سوی شیخ هستیم. این امر نشان می‌دهد که ابن سینا،نه یک‌ فیلسوف عقل‌گرای صرف بلکه یک فیلسوف عقل-ایمان‌گراست.

تفسیر دوره معاصر سر آغاز مرحله‌ای نوین در تفسیر به شمار می‌آید. تفسیر این دوره دستخوش تحولی عظیم از حیث کمیت و کیفیت شده است . شکی نیست که این تحولات به خودی خود روی نداده‌اند. تحولات سیاسی و اجتماعی، مبارزات ضد استعماری، فعالیتهای مبشران و مستشرقان، ظهور مکاتب جدید اجتماعی - اقتصادی و فلسفی و همچنین آشنایی با کلام جدید مسیحیت و یافته‌های نوین علوم از جمله عوامل مهمی هستند که آگاهی و نگرش اندیشمندان مسلمان را دگرگون کردند و تفسیر آنها را از قرآن، این کتاب جاودانه الهی، دستخوش تغییر ساختند و زمینه را فراهم آوردند تا سبکهای مختلف تفسیری شکل گیرد، روشهای جدید تفسیر ابداع شود، مفاهیم و مباحث قدیم از منظری جدید، دگرباره مطرح گردد و مباحثی نوین بویژه مباحث اجتماعی سیاسی و علمی - به تفسیر راه یابد که این همه را می‌توان در نتیجه اهمیت یافتن عقل و یافته‌های آن دانست . مروری بر تفسیر برجسته‌ترین مفسران این دوره، علامه طباطبایی در المیزان، عبده و رشیدرضا در المنار، طنطاوی در الجواهر و سیدقطب در فی ظلال، از دو موضوع مهم قرآنی - آیاتی که از طبیعت سخن می‌گویند و آیاتی که در بر گیرنده امور غیبی (جن، ملائکه، معجزات ، امور خارق‌العاده، عذابهای الهی) هستند - به خوبی ما را به جایگاه عقل و یافته‌های آن در تفسیر این دوره رهنمون می‌سازد و به ما می‌نمایاند که تا چه اندازه بهره بردن از دانش جدید و اتکاء به مبانی و اصول عقلی می‌تواند ما را در درک کلام خداوند مدد رساند.