جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بسیاری از دیدگاه‌های علم کلام و فلسفۀ اخلاق، مبتنی بر تعیین ملاک حسن و قبح است. فخر رازی معتقد است حسن و قبح در افعال بشری عقلی، و در افعال الهی شرعی است. دیدگاه او خاص و منحصر‌به‌فرد است. در این جستار، نخست ادلۀ فخر رازی را برای تفکیک جایگاه عقل در اخلاق بشری و الهی و چرایی روی آوردن او را به چنین دیدگاهی خواهیم گفت. دلایل فخررازی را در دفاع از شرعی بودن حسن و قبح افعال الهی در سه جهت طبقه‌بندی می‌کنیم: تکلیف، خلقت و جبر حاکم بر عالم. در گام بعدی، ادّله او را با رویکرد تحلیلی- انتقادی سنجیده و نقد می‌کنیم. در پایان، با ردّ دیدگاه فخر رازی نتیجه می‌گیریم ملاک معرفت‌شناختی در تشخیص حسن و قبح افعال انسانی و الهی یکسان است.

هدف اصلی از انجام این پژوهش بررسی و تببین کلام الهی از دیدگاه علامه طباطبائی و امام فخر رازی و مقایسه دو دیدگاه مذکور در این خصوص بود. اهداف فرعی پژوهش عبارتند از: بررسی اهمیت و لزوم کلام الهی، حقیقی یا مجازی بودن آن، قطعیت، کیفیت، مصادیق و انواع کلام الهی (کتاب وحی و کلام، لفظی و نفسی، اعلی و اوسط و ادنی، ذاتی و فعلی، تدوینی و تکوینی بودن کلام الهی)، مقایسه کلام الهی و کلام انسان، رابطه واجب الوجود بودن خدا با کلام او، حدوث یا قدیم بودن کلام الهی و همچنین بررسی و مقایسه دیدگاه اشاعره و معتزله، براهین و ادله هر گروه در خصوص کلام الهی و همچنین بررسی صفات الهی (ثبوتیه و سلبیه) بود. کلام در عرف عبارتست از لفظی که بر اساس قرارداد دلالت بر معنای معینی می کند و متکلم آن را برای فهماندن مقصود خود به دیگران به کار می گیرد. کلام از دیدگاه علامه طباطبائی: لفظی که با دلالت وضعی بر آنچه که در اذهان انسانها هست دلالت دارد. کلام آنگونه که از ما انسانها صادر می شود هرگز از خداوند صادر نمی شود. آثار و خواص کلام یعنی دلالت بر معانی، برای خداوند ثابت است. کلام از دیدگاه امام فخر رازی: مفهومی است در ذهن متکلم، که بواسطه یکسری حروف و صداها به مخاطب خود انتقال می دهد. تمامی پیامبران بر اینکه خداوند متکلم است اتفاق نظر دارند. خداوند آمر و ناهی است، کسی که آمر و ناهی است باید متکلم باشد.

): چکیده مسئله شرور از کهن ترین مسائل در حوزه اندیشه بشری است که نه تنها فیلسوفان را، بلکه عموم مردم را درگیر نموده و آنها را وادار به اندیشه و سوال در این باره کرده است. انسان، که هدفش، آسایش و آرامش است همواره از وجود موانع در این راه، شاکی است او با روبرو شدن با شرور، به این سوال فکر می کند که چرا باید چنین اموری وجود داشته باشند؟ اگر باوری پیدا نشود مبنی بر اینکه جهان هستی و از جمله شرور موجود در آن، آفریننده دارد، سوالش را فرو می برد؛ اما با شنیدن قول صادقان مصدَّق به این باور می رسد که برای جهان هستی، آفریننده ای هست که همه چیز را میداند و بر هر چیزی قادر بوده و بینهایت خیرخواه است. با آمدن این باور، ذهن انسان بین دو موضوع، یعنی وجود شرور و وجود خداوند رفت و آمد می کند و در تلاش است تا ارتباطی مناسب بین آن دو برقرار کرده و توجیهی معقول برای وجود شرور پیدا کند. اندیشمندان در طول تاریخ، در اینباره بحثهایی را عرضه نموده و توجیهاتی را برای وجود شرور مطرح ساخته اند؛ گاه آنرا از عرصه وجود بیرون رانده، توهم و عدمش خوانده و گاه وجود آنرا به رسمیت شناخته، دلایلی را برای موجودیت آن ذکرکرده اند. البته برخی هم آنرا قابل توجیه ندانسته وبا وجود خداوند، ناسازگار دانسته و درنتیجه، شرور را به عنوان قرینه ای برای نامحتمل شدن خداوند یا حتی برهانی بر انکارش تلقی نموده اند. فخر رازی از اندیشمندان اهل سنت و علامه طباطبائی از برجسته ترین متفکران شیعه، هردو با الهام از حقایق قرآنی و اسلامی، و با استمداد از محصول تفکرات دیگر اندیشمندان، در اینباره بحثهای خوبی را ارائه داده و با بررسی ماهیت شرّ، پاسخهائی را به عنوان دلیلی بر وجود آن مطرح ساخته اند و مخالف وجود هرگونه ناسازگاری بین موضوع شرّ و وجود خداوند و دیگر آموزه های دینی هستند

ﻣﻔﺴﺮان اﻫﻞﺳﻨﺖ، ﺑﻪﺧﺼﻮص ﻓﺨﺮ رازی، در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ادﻟه ﺷﻴﻌﻪ ذﻳﻞ آﻳﺎت وﻻﻳﺖ و ﺧﻼﻓﺖ، سعی ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎ روشﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮنی در ادﻟه ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﻛﺮده و ﺿﻤﻦ ﺗﻀﻌﻴﻒ اﻳﻦ ادﻟﻪ، دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ. ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ روشﺷﻨﺎسی ﻓﺨﺮ رازی ذﻳﻞ اﻳﻦ آﻳﺎت ﭘﺮداﺧﺘﻪ و روش ﻫﺎی او را ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺑﺮرسی ﻗﺮار می دهد. روشﻫﺎی ﻓﺨﺮ رازی در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ادﻟه ﺷﻴﻌﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از: اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ رواﻳﺎت ﺿﻌﻴﻒ و جعلی، اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺳﻴﺎق، اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ادبی، ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن، ﻋﺪم ذﻛﺮ اﻗﻮال و رواﻳﺎت ﻣﺨﺎﻟﻒ، ﻏﺒﺎرآﻟﻮد ﻛﺮدن ﻓﻀﺎی ﺑﺤﺚ و آوردن اﻗﻮال ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺪون هیچ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮﺟﻴﺢ.

در این مقاله ابتدا مهم‌ترین ادلّه فخر رازی برای اثبات نظریّه او در مورد «خلق اعمال» مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. هر سه دلیلی که وی برای ردّ ضرورت اختیار و تمام سیزده دلیلی که برای اثبات نظریّه «کسب» خویش اقامه کرده است، ابطال شده‌اند. سپس تفسیرهایی که او با توجّه به نظریّه مذکور ارائه داده است، مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌اند. به این منظور، همه آیاتی که وی تحت تأثیر این نظریّه، برخلاف معنای ظاهری تفسیر کرده است، جمع‌آوری شده و با توجّه به سایر آیات، معنای ظاهری و متبادر از الفاظ و شأن نزول آیات، و صحّت و سقم برداشت‌های او معیّن و این نتیجه به دست آمده است که هیچ یک از برداشت‌هایی که فخر رازی تحت تأثیر نظریّه خلق اعمال از آیات قرآن داشته، صحیح نیست.

شناخت واجب الوجود، جزو مسائل اساسی در الهیات باالمعنی الاخص است، به طوری که در زمره مهم ترین اهداف فلسفه است و سعادت بزرگ فلسفه به شمار آمده است. این مطلب تحت عنوان «الحق ماهیته انیته» بیان می کند که حق تعالی، واجب الوجود، انیت محض و محقق محض است (انیت یعنی وجود و تحقق). یعنی ذات او حتی در ذهن هم قابل تحلیل به تحقیق موجودِ وجود نیست بلکه او تحقق وجود محض است. درباره این مسئله دو دیدگاه عمده وجود دارد: دیدگاه اول، فخر رازی که معتقد است واجب الوجود ماهیت دارد و عروض وجودش بر ماهیت او، عروض خارجی است؛ دیدگاه دوم، پاسخ ملاصدرا که معتقد است واجب الوجود ماهیت بالمعنی الاخص ندارد. طرف داران هر کدام از این دو دیدگاه، به دلایلی تمسک جسته اند با این حال دلایل فخر رازی برای اثبات ماهیت داری واجب الوجود و نیز غالب دلایل فلاسفه برای اثبات ماهیت نداشتن واجب الوجود تمام نیست؛ از این رو لازم است دو تفسیر ماهیت بالمعنی الاخص تفصیل داده شوند؛ به این صورت که ماهیت باالمعنی الاخص با تفسیر حد وجود، برای واجب الوجود ثابت نیست، لکن با تفسیر حکایت وجود، برای واجب الوجود ثابت است. آن چه در این نوشتار می آید تبیین و تحلیل این مسئله از دیدگاه فخر رازی و نیز دیدگاه ملاصدرا و فلاسفه، همراه بررسی دلایل هر کدام است.

ما دراین پژوهش به بررسی نظرات علامه و فخررازی در زمینه هدایت و ضلالت می‌پردازیم. و در ابتدا نظر فخررازی بحث لغوی نسبتا مفصلی در زمینه هدایت و ضلالت بیان می‌کند و سپس در زمینه فاعلیت هدایت به بحث می‌پردازد و بیان می‌کندکه فاعل و خالق هدایت و ضلالت خداست و انسان برای انجام افعال خود نیاز به داعی دارد که خالق داعی هم خداست و انسان خالق افعال خود نیست زیرا اولا علم به جزئیات افعال خود ندارد و ثانیا موجب انقلاب در حکم خدا می‌شود و ثالثا موجب تسلسل می‌شود و رابعا موجب ترجح بلا مرجح خواهد شد و همه اینها محال است و همچنین همه چیز تحت قضا و قدر الهی است و قائل به حتمیت قضای الهی است زیرا در غیر این صورت علم خدا جهل می‌شود و قدرت خدا به عجز تبدیل می‌شود و اینها از ساحت قدس الهی بدور است و همچنین غایت هدایت را رسیدن به توحید و نبوت و قرار گرفتن در مسیر اسلام می‌داند. در فصل سوم نظرات علامه در این زمینه را مطرح می‌کنیم، وی هدایت را به معنی نشان دادن راه و رساندن به مقصود مطرح می‌نماید و ضلالت را نقطه مقابل آن و به معنی بیراهه می‌داند و سپس انواع هدایت (تکوینی،تشریعی،فطری،اصیل و...)را مطرح می‌کند و همچنین هدایت را به عنوان یکی از مباحث الهیات به معنی الاخص، هم در بحث توحید صفاتی و هم در توحید افعالی به آن می‌پردازد و هدایت را از صفات فعل الهی می‌داند و در توحید افعالی بیان می‌کند، فاعل حقیقی هدایت خداست و هدایت قضای الهی است که البته با بیان این مسئله، اختیار از انسان نفی نمی‌شود، بلکه هدایت از جهت ارتباط با خدا، امری واجب و ضروری و حتمی است و از جهت ارتباط با انسان، امری ممکن است و با ثبات انسان بر فطرت اولیه، در مسیر هدایت قرار می‌گیرد و با خروج از مسیر فطرت اولیه، گمراه می‌شود. همچنین وی علت غایی هدایت را خداوند و رسیدن به توحید و علت صوری هدایت را نفس انسان بیان می‌کند و مبدا قابلی هدایت را قلب انسان می‌داند. سپس به بیان موانع هدایت و صفات مهتدین می‌پردازیم در فصل پایانی به وجوه اشتراک اختلاف علامه و فخر رازی می‌پردازیم. وجوه اشتراک آنها عبارت است از: تعریف روشن از هدایت و ضلالت و تفکیک میان ضلالت و غی وهدایت را فعل الهی و غایت هدایت را دین و توحید و فعل انسان را قضای الهی می‌دانند. وجوه اختلاف آنها عبارت است: علا مه ضلالت را امری عدمی و فخر وجودی می‌داند علامه هدایت را نور و فخر شرح صدر را نور می‌داند علامه خدا را فاعل حقیقی هدایت و فعل انسان را ارادی ولی فخر خدا را خالق هدایت و ضلالت و فعل انسان را جبری می‌داند.

از جمله مباحث کلامی در میان مفسّران، تفسیر آیاتی از قرآن کریم است که موهم صفات انسان گونه برای خداوند متعال است. مجسّمه، اشاعره، معتزله و امامیّه در این باب اختلاف نظر دارند و هر یک با استفاده از رویکرد کلامی خود، این آیات را تفسیر نموده اند. این مقاله پس از مروری کوتاه بر دیدگاه های کلامی مشهور، به تبیین نظر علاّمه طباطبائی، مفسّر بزرگ معاصر، امامیّه، در باب تنزیه خداوند از صفات انسان گونه می پرازد و آن را با دیدگاه فخر رازی، از مفسّران بزرگ اشاعره، مقایسه می نماید و نشان می دهد که چگونه هر یک دارا بودن صفات انسان گونه را منافی با تجرّد ذات خداوند متعال می دانند. با تبیین صفات خبری در آثار این دو مفسّر بزرگ، می توان به این نتیجه رسید که اعتقاد به تجسیم خداوند مورد پذیرش هیچ یک از آنها نیست. علاّمه طباطبائی معتقد است با پیروی از اهل بیت(ع) و گرفتن اصل معنا، با حذف لوازم، باید معنای نهایی و جدّی کلام خداوند در آیات شاملِ صفات خبری را پس از در نظر گرفتن تمام قرائن، از جمله آیات تنزیه و مسائل عقلی، به دست آورد، در صورتی که فخر رازی معتقد به تنزیه و تأویل است و در پاره ای موارد به تفویض گرایش پیدا کرده است.

این مقاله قصد دارد تا به اختصار بیان کند که ذات و ماهیت دین اسلام ذاتی حکمی و فلسفی به معنای الهی آن است. به تعبیری پیامبر اسلام از آنجا که معلم حکمت به ابناء بشر است در ذات خود تمام حقیقت فلسفی را نیز دریافت کرده است ، چرا که سرچشمه های دین و فلسفه یکی است و از این رو حکمت پیامبر همان حکمت الهی ناب است.