جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از کهن‌ترین و در عین حال جدى‌ترین مسایل فلسفه سیاسى، بیان نسبت اخلاق با سیاست است. این مقاله مى‌کوشد چهار دیدگاه عمده درباب این نسبت را بررسى، و دلایل آن‌ها را نقد و تحلیل کند. این چهار دیدگاه عبارت‌اند: الف) نظریه جدایى اخلاق از سیاست؛ ب) نظریه تبعیت اخلاق از سیاست؛ ج) نظریه اخلاق دو سطحى و د) نظریه یگانگى اخلاق و سیاست.

فلسفه سیاسى مبتنى بر حکمت متعالیه از نوع فلسفه‌هاى سیاسى اخلاق‌گرا، غایت مدار و در نتیجه فضیلت محور است. ترسیم مکتب هدایت در عرصه سیاست در تقابل با مکتب قدرت، نگاه ابزارى به دنیا و معیشت آدمیان در جهت تقرّب به خدا، خدامحورى در تقابل با تفکر انسان خود سامان و خود بسنده، تأکید بر مختار بودن انسان و در نتیجه برقرارى تناسب میان نوع نظام سیاسى و محتواى باطنى مردم، اصل رهبرى الهى در مراتب سه‌گانه انبیا، اوصیا و اولیا و اصرار بر تحقق فضایل اخلاقى در سطوح رهبرى، نظام سیاسى، قوانین، نهادها، ساختارها، مردم و عملکردها از اهم شاخص‌هاى سیاست فضیلت‌گرا و متعالیه است که در مقاله حاضر به آنها پرداخته شده است.

نظریه «زوال اندیشه سیاسى در اسلام وایران» در سال 1373 در قالب کتابى با همین عنوان به چاپ رسید واز همان زمان درباره این موضوع در مطبوعات وکتب مربوط به اندیشه سیاسى واکنش‌هاى متفاوتى نسبت به آن وجود داشته است. نظریه «زوال اندیشه سیاسى در اسلام وایران» از معدود نظریه‌هاى منسجمى است که با روش مشخص مى‌کوشید تا خطوط کلى تاریخ اندیشه سیاسى (و به طور کلى تاریخ اندیشه) را در ایران ترسیم کند. طبیعى است که این نظریه موافقان ومخالفانى داشته باشد واساساً با همین بحث ونقدهاست که اندیشه در کشور ما نشاط وپویایى مى‌یابد. در شماره 24 فصلنامه علوم سیاسى مقاله‌اى با عنوان «گزارشى از ارزیابى تحلیلى ـ انتقادى نظریه زوال اندیشه سیاسى در اسلام وایران» از دکتر سید محمدناصر تقوى انتشار یافته است که هدف از مقاله حاضر، بحث وبررسى در باب موضوعات وادعاهاى مطرح شده در آن مى‌باشد.

یکی از کهن‌ترین و در عین حال جدى‌ترین مسایل فلسفه سیاسى، بیان نسبت اخلاق با سیاست است. این مقاله مى‌کوشد چهار دیدگاه عمده درباب این نسبت را بررسى، و دلایل آن‌ها را نقد و تحلیل کند. این چهار دیدگاه عبارت‌اند: الف) نظریه جدایى اخلاق از سیاست؛ ب) نظریه تبعیت اخلاق از سیاست؛ ج) نظریه اخلاق دو سطحى و د) نظریه یگانگى اخلاق و سیاست.

دستاورد فکرى برجسته‌ترین فیلسوف سیاسى غرب در قرن بیستم، جان رالز(1921 ـ 2002) طى بیش از چهار دهه تلاش علمى در حوزه فلسفه سیاسى ارایه قرائتى از لیبرالیسم است که در عین وجوه اشتراک فراوان با سنت لیبرالیسم، مشتمل بر رویکرد بدیع و تازه‌اى در تقریر و توجیه جان مایه‌هاى اصلى این مکتب سیاسى ـ فلسفى مى‌باشد. تلاش فکرى رالز به دو دوره تقسیم مى‌شود و محصول این دو دوره، ارایه دو قرائت متفاوت از لیبرالیسم است: مرحله نخست اندیشه سیاسى وى که در کتاب مشهور وى یعنى نظریه عدالت متبلور مى‌شود، رویکردى فلسفى ـ اخلاقى به عدالت اجتماعى را به تصویر مى‌کشد و محصول آن قرائتى از لیبرالیسم است که بر دکترین اخلاقى و فلسفى خاصى تکیه زده است.رالز در دوره دوم تفکر سیاسى خویش با طرح نظریه «عدالت سیاسى» و «لیبرالیسم سیاسى» بر آن است که مى‌توان قرائتى از لیبرالیسم و عدالت اجتماعى ارایه داد که برخلاف کتاب نظریه عدالت بر هیچ نظریه و دکترین جامع اخلاقى و فلسفى خاصى مبتنى نباشد.مقاله حاضر به قرائت اخلاقى رالز از لیبرالیسم مى‌پردازد و لیبرالیسم سیاسى که محصول دوران متأخر اندیشه ایشان است، از میدان بررسى و تحلیل انتقادى ما خارج است.

پیش از آن‌که روش و رویکرد خودم را براى درک این مقوله و ابعاد مختلف آن ارائه دهم و در این باب که این چرخش اخلاقى چه معنایى دارد و پیامدها و تبعاتش براى حوزه‌هاى معرفتى و از جمله علوم اجتماعى چیست، به بحث بپردازم، لازم است متذکر شوم که چرخش اخلاقى چیزى فراتر از تطور و تحول در حوزه معرفت و علوم اجتماعى است؛ یعنى صرفاً ناظر به یک تحول روش شناسانه و معرفت شناسانه در حوزه‌هاى معرفت نیست.) چرخش به سوى مقوله‌هاى اخلاقى یا توجه به اخلاق و ارزش‌ها به طور کلى یکى از این طریق ابعاد چرخش اخلاقى را مشخص مى‌کند؛ یعنى این چرخش هم شامل چرخش‌هاى صورى و هم شامل چرخش‌هاى محتوایى و اخلاقى است. اخیراً مقاله‌اى را در باب چرخش اخلاقى در اقتصاد مى‌خواندم، تمرکز و توجه نویسنده مقاله نیز همین بود؛ یعنى جنبه معرفت شناسانه وروش شناسانه نداشت و بحث او این نبود که به لحاظ روشى اهتمام و توجه به اخلاق و اخلاقیات چه تبعاتى دارد و چه روش‌شناسى اقتصادى جدیدى براى ما ایجاد مى‌کند، بلکه مسئله اصلى در این زمینه توجه و حساسیتى بود که اهل اقتصاد و اهل تجارت در اعمال‌شان به اخلاقیات نشان مى‌دهند.

جواهرالاخلاق کتابى از سید محمود امینى (1330 ق) است که به ادعاى خود وى، بخشى از کلمات قصار رسول خدا9 و على مرتضى 7 مى‌باشد که «پس از مرور و ممارست با اسلوبى مرغوب و ترتیبى مطلوب و پسندیده پس از دیباچه به یکصد و ده فصل به عدد نام نامى و رسم گرامى مبارک حضرت امیرمؤمنان على بن ابى‌طالب 7 و یک خاتمه نگارش یافته است». مرحوم آیة‌الله‌مرعشى نجفى در مقدمه‌اى که بر این کتاب دارند، چنین آورده ند : از جمله کتب نفیسه در این خصوص (تهذیب و تربیت نفس) همانا کتاب مستطاب «جواهرالاخلاق» مى‌باشد، چه آن که او خصوصیاتى و مزایایى را حائز و واجد است که اکثر مؤلفات اخلاقیه آنها را دارا نیست؛ مانند سلامت عبارت فارسى و شیوایى قلم و استشهاد به آیات کریمه و احادیث شریفه منیفه و اشعار نغز و دلنشین در ذکر هر صفتى از اوصاف بشر، خواه حمیده باشد خواه ذمیمه، و در حقیقت این تألیف جلیل مانند عصاره‌اى از بسیار کتب و رسایل اخلاقیه مى‌باشد و از این جهت، گوى سبقت را از اکثر آنها برده.

پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسى در سال 1373 در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى (مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى) دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم به منظور تحقیق و پژوهش در زمینه علوم و اندیشه سیاسى اسلام کار خود را آغاز کرد و در طول سال‌هاى گذشته با استفاده از تجارب و توان علمى اندیشمندان حوزه و دانشگاه، گام‌هاى مؤثر و مفیدى را در احیا و بازسازى دانش سیاسى اسلام برداشت و در حال حاضر با تلاش در جهت پاسخ‌گویى به پرسش‌ها و معضلات فکرى مربوط به حوزه پژوهشى خود و فراهم ساختن زمینه‌هاى لازم براى بازتولید فرهنگ سیاسى ـ دینى و ارائه دانش سیاسى مبتنى بر منابع اسلامى، هویت‌شناسى و هویت‌سازى در زمینه‌هاى فلسفه سیاسى، فقه سیاسى و علوم سیاسى، سند چشم‌انداز بیست ساله جمهورى اسلامى ایران را مبناى کار خود قرار داده و براساس آن، اهداف، وظایف، سیاست‌ها و برنامه‌هاى خود را باز تدوین کرده است. در اینجا به صورت مختصر با اهداف، وظایف، سیاست ها و نیز کارنامه این پژوهشکده آشنا مى شوید.

حقیقت، ماهیت و واقعیت اخلاق و سیاست و رابطه این دو، به صورت چالشى - اگرچه دیرین - جدید، جدى و جهانى مطرح شده است. هرگونه سیاست و روابط و رفتار سیاسى عینى، برآیند اخلاق به عنوان نظام هنجارى است. در مقابل راهبرد اخلاق و سیاست نامتعالى که مدعى جدایى اخلاق و سیاست است، راهبرد اخلاق و سیاست انسانى، متعادل و متعالى که بر همبستگى و پیوستگى اخلاق و سیاست و تعامل مثبت و سازنده این دو استوار مى باشد، قرار دارد. بر این اساس، اخلاق و نظام هنجارى به سانِ شبکه اسکلت‌بندى سیرت. سرشت و درون سازه و حتى زیرساخت سِیَر و ساختار سیاست، جامعه و نظام سیاسى کشور را تشکیل مى‌دهد و سیاست و نظام سیاسى، صورت و ساختار راهبردى اخلاق، نظام هنجارى و نیز جامعه و کشور به شمار مى آید، بنابراین این دو داراى روابط وثیق تعامل، تداول و حتى رابطه علّى بوده که برآمدِ توأمانى آنها، به صورت ارتقاى کمّى و کیفى و تحول جوهرى کارآیى نیروها و کارآمدى نهادین نظام سیاسى ظهور و بروز مى‌کند.

پژوهش حاضر با هدف بیان مفهوم وسازوکارهاى تحقق عدالت اجتماعى تدوین شده است. در این پژوهش، نخست مفهوم عدالت ذیل چهار بُعد مورد بررسى قرار گرفته است تا تصویرى ملموس‌تر از عدالت حاصل آید وسپس سازوکارهاى تحقق عدالت اجتماعى با هدف تحقق ابعاد تعریف شده براى عدالت، علاوه بر سطح کارگزاران، در عرصه‌هاى سیاسى، اقتصادى و فرهنگى بحث شده است.