جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب، مجموعه بیانات و نوشته ‏هاى امام خمینى - رضوان الله علیه - درباره وحدت اسلامى است که از کتاب‏هاى چهل حدیث، صحیفه نور، کشف الاسرار، مناسک حجّ، ولایت فقیه و وصیّت نامه سیاسى - الهى، استخراج و تنظیم شده است. اثر مذکور شامل شش فصل است: 1. ماهیّت وحدت؛ 2. ضرورت وحدت؛ 3. روش‏هاى ایجاد وحدت؛ 4. آثار و نتایج وحدت؛ 5. وجوه مختلف وحدت؛ 6. فقدان وحدت (علل و نتایج تفرقه). در فصل اول، این مسأله آشکار مى ‏گردد که وحدت چیست، بر چه پایه و مبنایى قرار دارد، و محور آن کدام است. امام خمینى به روشنى بیان مى‏دارد که یکى از مقاصد بزرگ شرایع و انبیاى عظام ـ سلام اللّه‏ علیهم ـ و عامل مهمّ «در تشکیل مدینه فاضله» و «جلوگیرى از تعدّیات ظالمانه ارباب تعدّى»، «توحید کلمه و توحید عقیده» است. امام با اشاره به تاریخ صدر اسلام و این که پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در بین مسلمانان «عقد اخوّت» برقرار کرد و آنان بر اساس آیه «إنّما المؤمنون إخوةٌ»(حجرات (49) آیه 10) با یکدیگر برادر شدند و نیز با اشاره به روایاتى مثل «تواصلوا و تبارّوا و تراحموا و کونوا إخوةً أبرارا کما أمرکم اللّه‏ عزّ و جلّ»(اصول کافى، ج2، ص 175) چنین استنباط مى‏کند: مسلمین مأمورند به دوستى و مواصلت و نیکویى به یکدیگر و مودّت و اخوّت، و معلوم است آنچه موجب ازدیاد این معانى شود، محبوب و مرغوب است و آنچه این عقد مواصلت و اخوّت را بگسلد و تفرقه در بین جمعیّت اندازد، مبغوض صاحب شرع و مخالف مقاصد بزرگ اوست.

علم و اندیشه سیاسى اسلامى، با نگرش الهى و براساس بنیادهاى دینى در حالى آغاز شد که قرون متمادى از زوال اندیشه‏پردازى مى‏گذشت. سنت اگوستین، به عنوان بنیان گذار فلسفه سیاسى مسیحیت، آخرین میراث دار برجسته سنت علم و اندیشه سیاسى، نه تنها مسیحیت، بلکه روم و یونان بود، وى آخرین حلقه از حلقه‏ هاى پى در پى سیر زنجیروار علم و اندیشه از ابتدا در سایر ملل و مکاتب باستانى و قدیم قبل از اسلام محسوب مى ‏گردد. دانش سیاسى اگوستین آمیزه‏اى فلسفى - علمى آمیخته به آموزه‏هاى مسیحى است. مکتب و دانش سیاسى اسلامى که کاملاً سواى از جریانات جارى و حتى عادى اندیشگى و سیاسى شکل گرفت، به عنوان یک مکتب مستقل و وراى هر گونه آمیزه یا آموزه سیاسى رایج، اساس تشکیل امت یا جامعه سیاسى، دولت و نظام سیاسى و محور و مبناى اصول سیاست‏ها و روابط و رفتار سیاسى داخلى و خارجى مسلمانان قرار گرفت.

به طور کلى در علوم اجتماعى، چهار دیدگاه کارگزار ـ محور، ساختار ـ محور، ساخت یابى و واقع گرایى انتقادى در مورد نحوه نگرش به پدیده‏ها مطرح هستند. هر یک از این دیدگاه‏ها، با توجه به برداشتى که از ماهیت پدیده‏هاى اجتماعى دارند، در تحلیل و تبیین، کانون تمرکز خود را یا رفتارهاى کارگزاران یا ویژگى‏هاى ساختارى و یا هر دو قرار مى‏دهند. مقاله حاضر سعى دارد، پایه‏هاى هستى شناختى دیدگاه‏هاى مذکور و همچنین نقاط ضعف و قوت آنها را بررسى اجمالى کند.

آن گونه که مؤلف در مقدمه جلد دوم (ص11) تصریح کرده این کتاب جلد اول و دوم از دوره سه جلدى «استراتژى وحدت در اندیشه سیاسى اسلام» است که البته تا کنون جلد سوم آن انتشار نیافته است. جلد اول با مقدمه علامه محمد تقى جعفرى آغاز مى‏شود و در پى آن، مقدمه مؤلف آمده است. این جلد در سه فصل سامان یافته است: فصل اول، وحدت اسلامى در منابع اصیل اسلامى ؛ فصل دوم، زمینه و سابقه تاریخى وحدت و تفرقه در جهان اسلام؛ فصل سوم، سید جمال الدین الحسینى، بزرگ منادى وحدت مسلمین و یکپارچگى جهان اسلام. جلد دوم مشتمل بر دو فصل است: فصل اول، در مصر، سوریه و حجاز؛ فصل دوم، در عراق و لبنان. مؤلف ـ آن طور که خود بیان کرده ـ قصد دارد در جلد سوم زمینه و سابقه تاریخى وحدت و تفرقه در هند و پاکستان و ایران را بررسى کند و در خاتمه هم به نتیجه ‏گیرى و جمع بندى و ارائه تز اصلى خود (اتحاد جماهیر اسلامى) همراه با توصیه ‏ها و پیشنهادها بپردازد.

نوشتار حاضر، در صدد بررسى و تحلیل دو مقطع تاریخى، یعنى دوره قاجار تا نهضت مشروطیت و دوره پهلوى تا انقلاب اسلامى، از منظر چگونگى پیدایش و زوال مشروعیت سیاسى مى‏باشد. سؤال اساسى در این بررسى آن است که «چه نسبتى میان ظهور بحران مشروعیت از یک سو و فروپاشى نظام سیاسى حاکم در دو مقطع نهضت مشروطه و انقلاب اسلامى از سوى دیگر وجود دارد؟» در این راستا، منابع مشروعیت سیاسى قاجاریه و پهلوى و عوامل و زمینه‏هاى زوال این مشروعیت و نیز عناصر مشروعیت ساز جایگزین در دو انقلاب، مورد تحلیل قرار گرفته است.

اندیشه سیاسى در جهان عرب متأثر از دو طرز فکر بنیادگرا و نوگراست که به ترتیب ریشه در افکار محمد بن عبدالوهاب و سید جمال الدین اسد آبادى دارد. در مقاله حاضر نمایندگان معاصر این دو رهیافت به ترتیب سید قطب و مالک بن نبى هستند که با وجود آن که هر دو سخن از اسلام و باز گشت به اسلام اصیل و راستین دارند، ولى رهیافت و جهان بینى و درون مایه‏هاى فکرى آنان متفاوت از هم است. بنیادگرایى اسلامى در اندیشه سید قطب، ضد عقل و فلسفه بوده و با مسائل جامعه و جهان، شکلى و ظاهرى برخورد مى‏کند و مدرنیته و تمدن جدید غربى را به دلیل مادى‏گرایى و عدم توجه آن به جنبه‏هاى اخلاقى و معنوى، به طور مطلق رد مى‏کند. در مقابل، نوگرایى دینى با جهت‏گیرى رادیکال و عمیق و ساختارى در اندیشه مالک بن نبى، رویکردى عقلى و عملى و انتقادى و نوآورانه دارد و مسائل جوامع مسلمان را مسائل توسعه و توسعه نیافتگى در ابعاد مختلف مى‏داند و مدرنیته و تمدن جدید غربى را به طور مقایسه‏اى با دنیاى اسلام مورد ارزیابى قرار مى‏دهد.

پس از بررسى مفاهیم و مبانى اندیشه سیاسى در آیات مکى قرآن در قسمت اول، در قسمت دوم به بررسى تجارب پیامبران از نوح تا موسى علیهم‏السلام در چارچوب این اندیشه و به عنوان نمونه‏هاى عملى آن پرداخته شده است. در این مطالعه ضمن شناخت کنش سیاسى متقابل مردم و پیامبر، روشن مى‏گردد که پیامبرانى چون نوح، هود، صالح، شعیب و لوطشیوه متفاوتى با شیوه موسى در اقامه دین داشته‏اند. از زمان موسى سیاست استخلاف (جانشینى) جایگزین سیاست استئصال (حذف و نابودى) گردید و موسى در درگیرى سیاسى خود در صدد تأمین عناصر حاکمیت، برآمد هر چند تمامى پیامبران در اقامه دین الهى با حاکمان به درگیرى سیاسى مى‏پرداختند.

دست کم از ابتداى قرن چهارم میلادى ـ زمانى ‏که کنستانتین به ترویج مسیحیت به عنوان دین رسمى امپراتورى روم همت گمارد ـ به بعد است که درباره مناسبات «دین و دولت»، ادبیات گسترده‏اى گرد آمد. این ادبیات کمتر مورد استناد و رجوع مستقیم جامعه ‏شناسان قرار گرفته است، چرا که بخش عمده آن انحصارا به برداشتى مسیحى از «تجمعات دینى» و تعریفى غربى از «دولت» استوار است. ما در این جا در صدد تبیین این مسأله بسیار پیچیده که دولت اوّل بار کى و کجا پدید آمد نیستیم؛ اما در عین حال آگاهیم که هر گونه بحث جدى در باب «دین و دولت» باید به مشکل عمومى روش‏هایى توجه کند که بیش از این‏که در سنت‏هاى دینى ـ فرهنگى تجسم یافته باشد، از جهان بینى‏هاى متفاوت سرچشمه مى‏ گیرد؛ از این رو در این نوشته به طور مشخص به جهان‏بینى بودیسم، هندوئیسم، مسیحیت و اسلام اشاره و با هم مقایسه مى ‏شوند.

پس از ظهور تجدد در غرب، پیامدهایش به آن منطقه از جهان محدود نگردید، بلکه سایر جوامع از جمله ایران را نیز تحت تأثیر قرار داد. در مقابل پدیده تجدد، سه نوع عکس‏العمل پیدا شد: عده‏اى شیفته و شیداى آن شدند، گروهى دیگر آن را طرد کرده، به دیده تنفر نگریستند و دسته سومى خواستار برخورد منطقى و عاقلانه با آن شدند. با توجه به این مطالب، این مقاله در دو بخش ارائه شده است: در بخش اول، تعریف مدرنیته و دیدگاه‏هاى برخى از اندیشمندان درباره آن و نیز ابعاد تجدد و شاخص‏هاى آن مانند اومانیسم و عقل گرایى و امواج تجدد بیان شده است؛ بخش دوم، تأثیر پدیده مدرنیته در ایران در بُعد گرایش و شیفتگى را مورد توجه قرار مى‏دهد و سپس به بُعد دوم تأثیر، یعنى ایجاد تنفر و انزجار اشاره مى‏کند.

محقق طوسى با توجه به اهداف حکومت اسلامى وظایف اصلى حکومت را در سه عنوان ذیل مطرح مى‏کند: 1 ـ تبیین احکام الهى(افتا)؛ 2 ـقضاوت و دادرسى؛ 3 ـ کارگزارى سیاست. عنصر مصالح عمومى مسلمانان، نقش محورى در انجام این وظایف داشته که از سویى گستردگى و از سوى دیگر حدود و ثغور آنها را موجب مى‏شود. کارویژه‏هایى که در ذیل وظایف مذکور مطرح مى‏شود عبارتند است از: نصب امرا و حکام، تعیین قاضى، اجراى احکام الهى، جهاد، دفاع از حقوق شهروندان، ایجاد ساختار مالى، ولایت برافراد بدون سرپرست، و مقابله با عوامل بحران اقتصادى. بحث پایانى اختیارات جانشینى امام معصوم علیه‏السلامدر عصر غیبت است که شیخ طوسى با استناد به روایات و استدلال‏هاى عقلى در صدد اثبات تمامى اختیارات فوق براى فقیه جامع الشرایط است.