جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«استقلال خواهى» که از شعارهاى اساسى انقلاب اسلامى ایران بود، داراى وجوه، سطوح، ابعاد، مؤلفه‏ ها و شاخص ‏هاى متفاوتى است. از یک منظر مى‏ توانیم دو سطح براى آن در نظر بگیریم: سطح ذهنى ـ معنوى؛ سطح عینى ـ مادى. با این پیش فرض که فرهنگ، به معناى مجموعه محتواى باطنى ما انسان‏ها، سازنده رفتار و کردار ماست، مى‏ توانیم ادعا کنیم که رسیدن به «استقلال» در عرصه ‏هاى فرهنگى، به معنایى که گفته شد، شرط لازم براى دست‏یابى به «استقلال» در عرصه ‏هاى اجتماعى، اقتصادى، نظامى و... است.

شیعه و شیعیان نیز همچون سایر مذاهب اسلامى قائل به وجود مکتب و شریعت به مثابه طرح و نقشه‏اى جامع و هادى، از جانب خداوند متعال بوده، که در ضمن منابع اولیه اسلام، به ویژه قرآن و سنّت به عنوان نخستین مبناى فقه سیاسى، براى سامان دهى و راهبرد ملى امت وارد عرصه زندگى سیاسى مسلمانان شده است. گرایش فقهى سیاسى شیعه در یک روند فزاینده از اوایل قرن دوم با حدود و ثغور مشخص رو به گسترش نهاد. این گرایش در ظل توجهات قرآن ناطق یعنى ائمه هدى علیهم ‏السلام و به خصوص امام باقر علیه‏ السلام و بالاخص امام صادق علیه ‏السلام پروردگى لازم و غناى کافى را یافته و با ویژگى ‏هاى خاصى شکل گرفته است که این مقاله به آنها پرداخته است.

این گفت ‏وگو به همت پژوهشکده اندیشه سیاسى اسلام صورت پذیرفته، و آقاى سید صادق حقیقت آن را بازنویسى کرده است. پیش از این در شماره‏هاى 7 و 9 نیز گفت ‏وگوهایى در زمینه موضوع مذکور شده بود.

امپراتورى عثمانى آخرین خلافت اسلامى محسوب مى ‏شد که بر مناطق ترکیه امروزى، بخش وسیعى از بالکان در اروپا، بخش عربى خاورمیانه و شمال آفریقا از جمله سرزمین فلسطین استیلا داشت. خلافت عثمانى‏ ها در دنیاى اسلام (اهل سنت) حدود پنج قرن به طول انجامید (از سال 1299 - 1918 م). ظهور عثمانى ‏ها سبب انتقال خلافت از اعراب به ترکان عثمانى شد. وجود رقابت‏هاى استعمارى بین دولت‏هاى روس، انگلیس و فرانسه و نقش استراتژیک عثمانى سبب شد تا سرزمین ‏هاى این امپراتورى مورد طمع قدرت‏هاى اروپایى قرار گیرد. ورود اندیشه ‏هاى ناسیونالیستى به امپراتورى عثمانى و تحریک اعراب به دست قدرت‏هاى اروپایى و از سویى پوسیدگى درونى عثمانى و ظهور ترکان جوان، بستر مناسبى براى فرو پاشى خلافت اسلامى فراهم ساخت و با تلنگر جنگ اول جهانى، «بیمار اروپا» از پا در آمد.

پژوهش حاضر به مطالعه و بررسى جامعه ایران در دوران نخست حکومت قاجار اختصاص دارد. مهم‏ترین ویژگى دوره مذکور این است که هنوز زیر ساخت‏هاى سیاسى و اجتماعى سنتى، تا حد زیادى دست نخورده مانده و فرهنگ جامعه تحت تأثیر فرهنگ و تمدن غرب قرار نگرفته است. طبعا رفتار سیاسى برآمده از آن از هماهنگى و سنخیّت بالایى با پیشینه تاریخى ایران برخوردار بوده است. در این برهه تاریخى، مبانى اقتدار در فرهنگ سیاسى ایران به لحاظ نظرى به دو دسته دینى و سنّتى تقسیم مى‏شود که در مقاله حاضر مورد بررسى قرار گرفته است.

فقه شیعه از آغاز پیدایش دچار تقیّه و سرکوب بوده است و نتوانسته کارآیى خود را در زمینه‏هاى گوناگون اجتماعى نشان دهد. حال این سؤال مطرح است که آیا فقه شیعه مى‏تواند تمام نیازهاى فردى، اجتماعى، عبادى، سیاسى، اقتصادى، قضایى، روابط داخلى و خارجى در عصر کنونى را پاسخ‏گو باشد و یا اختصاص به مسائل فردى دارد؟ برخى از نوشتارها، بسیارى از مسائل حکومتى را امورى عقلانى و برنامه‏اى به حساب آورده و از مسائل فقهى و استنباطى خارج مى‏کنند؛ لیکن از تعریف علم فقه به دست مى‏آید هر حکم عقلى که مورد تأیید شرع قرار گیرد حکم شرع به حساب مى‏آید؛ به عبارت دیگر، از آن جایى که فقها عقل، عرف، بناى عقلا و عادات را از مبانى فقه قرار داده‏اند و با اعتماد بر این گونه امور، حکم شرع را استنباط کرده‏ اند، پس هر گونه حکم اجتماعى، سیاسى که از امور عقلانى و عقلایى باشد فقهى است. علاوه بر حکم عقل و بناى عقلا و کتاب و سنّت، فقها بر منابع دیگرى نیز تکیه دارند که عبارتند از: مصلحت و مفسده دایمى، فطرت جاوید، موضوعات ثابت و متغیر، قضایاى حقیقیه، حکم حکومتى، توسعه در هدف اجتهاد، اجتهاد پویا، نقش زمان و مکان در اجتهاد.

سید مرتضى (355 ـ 436 ه) فرزند سید حسین موسوى بغدادى در دوره خلافت مطیعللّه‏ عباسى و پادشاهى بهاء الدوله بویهى در بغداد به دنیا آمد. سید مرتضى بر خلاف پدرش که منصب قضاوت در حکومت داشت، هیچ گونه منصب سیاسى را نپذیرفت. با این حال پس از شیخ مفید، رهبرى شیعیان بغداد بر عهده او قرار گرفت. سید مرتضى در رشته‏هاى مختلف از علوم معقول و منقول از جمله فقه، اصول و کلام صاحب نظر بود و کتاب‏هاى زیادى در زمینه‏هاى مختلف تألیف کرد. سید را مى ‏توان پدر عقل‏گرایى در مکتب شیعه معرفى نمود؛ او اوّلین تکلیف را عقلى و نه نقلى مى‏ داند: هر آن که روى مطالب ما در این کتاب الذخیره اندیشه نماید، قسمش مى ‏دهیم که در هیچ یک از رهیافت‏ها و دلایل آن از ما تقلید ننماید، و بر اساس حسن ظن از اندیشه و تأمل به خاطر بسنده کردن به این که ما به اندازه کافى زحمت کشیده‏ ایم، باز نماند، بلکه در هر گزاره‏اى مانند شخصى که از ابتدا مى‏خواهد شروع کند، نظر نماید و از این طریق تلاش نماید، حق را از باطل، راست را از دروغ تشخیص دهد و در هر مطلبى که اندیشه مى‏کند، اعتدال گرایى را از دست ندهد.

از دوره مشروطیت به بعد شاهد غلبه گفتمان جدیدى در فقه سیاسى شیعه یعنى «تعطیل نبودن حکومت در عصر غیبت» و به تبع آن، کنار رفتن گفتمان «تعطیلى حکومت در عصر غیبت» هستیم. این تحول گفتمانى در فقه سیاسى در پى شکل ‏گیرى اجتهاد جدیدى در فقه شیعه مطرح شد و بر عرصه علمى شیعه تسلط یافت. عوامل عمده شکل‏ گیرى آن را مى‏توان بسط تحقیقات اصولى، تأثیر مکتب ملاصدرا، افزایش نفوذ اجتماعى فقها و ناکار آمد دانستن نظام استبدادى از سوى فقها، دانست.

شیخ شمس الدین محمد بن مکى عاملى معروف به شهید اوّل از فقهاى بزرگ شیعه جبل عامل در عصر ایّوبیان است. ترویج تشیع در محیطى ضد شیعى و برقرارى روابط با سربداران خراسان سبب زندانى شدن و شهادت وى شد. شهید اوّل با تکیه بر رابطه عقل و شرع و جایگاه عقلانیت در احکام شرعى به طرح آراى سیاسى در حوزه فقه شیعه پرداخته و ضرورت و خاستگاه حکومت را از این منظر مورد بررسى قرار داده است. از منظر ایشان، حکومت مطلوب، در حکومت پیامبر و امام معصوم و در عصر غیبت در ولایت فقیه واجد شرایط تجلى یافته و داراى اختیارات گسترده ‏اى است. نقطه عطف اندیشه وى در شرایط عزل حاکم و لزوم بر کنارى وى در شرایط خاص است. جایگاه مردم در عرصه قدرت سیاسى و روابط متقابل فرد و دولت از دیگر مباحث مورد تأمل وى مى ‏باشد.

اندیشه سیاسى وى، آمیختگى اخلاق و سیاست است. او از دریچه مذهب و اخلاق به سیاست مى‏نگرد؛ از این رو سیاست در نظر او علم قدرت و کسب قدرت نیست، بلکه وسیله اصلاح خلق و هدایت آنها به سوى سعادت دنیوى و اُخروى است. آرا و اندیشه‏هاى غزالى را مى‏توان در دو بخش خلافت و سلطنت مورد مطالعه و تحقیق قرار داد.