جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیست و پنجم مهرماه سال جارى میزگردى با حضور اساتید علوم‏سیاسى و روابط بین‏الملل آقایان دکتر ابراهیم متقى،[1] دکتر محمد ستوده[2] و سیدعبدالقیوم سجادى[3] درباره «اهداف و منافع آمریکا از لشکرکشى به منطقه، آثار و پیامدهاى حمله نظامى آمریکا و نیز آینده افغانستان و حکومت جایگزین طالبان» در جمع اساتید و دانشجویان در دانشگاه باقرالعلوم(ع) برگزار شد که خلاصه آن در ذیل ارائه شده است. [1] استادیار علوم سیاسى دانشگاه تهران. [2] استادیار علوم سیاسى دانشگاه باقرالعلومع. [3] دانش آموخته حوزه علمیه قم، دانشجوى دکترى روابط بین الملل دانشگاه شهید بهشتى و عضو هیأت علمى دانشگاه باقرالعلومع.

بى‏شک آیه‏الله سیدعبدالحسین لارى را مى‏توان یک مجتهد داراى اندیشه سیاسى با مبانى مشخص به شمار آورد. علاوه بر متن فتواى وجوب جهاد علیه انگلستان که صبغه سیاسى مشرب فقهى او را نشان مى‏دهد، پنج متن و رساله نیز از میان آثار قلمى متعدد او به بررسى مسائل و موضوعات سیاسى از منظر فقه شیعه اختصاص دارد، که یکى از این رساله‏ها به‏نام «آیات الظالمین» مى‏باشد. رساله «آیات الظالمین» در سال 1314 قمرى در شیراز با همت آقا محمدجواد صاحب خلف حاجى محمد باقر، طاب ثراه ـ در 78 صفحه به صورت سنگى به چاپ رسیده است. شیخ آقا بزرگ تهرانى در ذریعه (ج 1، ص 49 - 48) از این کتاب با نام «آیات النازلة فى ذمّ الظلم والجور» یاد کرده و نیز در نقباءالبشر (ج 3، ص 1049) به همین نام آن را ذکر کرده است. در «دوحه‏احمدیه» و «شجره طیبه» نیز این کتاب جزء فهرست آثار مؤلف ذکر شده است. «آیات‏الظالمین» به خط حسینعلى جهرمى‏نوشته شده است. شایان ذکر است که این کتاب ده سال پیش از انقلاب مشروطیت به طبع رسیده است.

کتاب قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام یکى از آثار ارزنده‏اى است که در سالیان اخیر به حوزه مطالعات اندیشه سیاسى اسلامى کشورمان عرضه شده است. پیش از ورود به بحث، اشاره‏اى کوتاه به تحولات و دیدگاه‏هاى مطالعات سیاسى و اسلامى معاصر در جهان اسلام و عرب مى‏تواند راهنماى خوبى باشد براى شناخت موقعیتى که کتاب قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام در آن نوشته شده است. توضیح این بافت موقعیتى از آن جهت مفید خواهد بود که جایگاه کتاب حاضر را به عنوان یک عنصر، در درون کلیتى که خود بدان وابسته است، مى‏نمایاند.

مسأله انتظار بشر از دین، از دیر باز مورد توجه جوامع علمى بوده است. برخى، دین را امرى خودى و مشتمل بر اعمال عبادى و اخلاقى مى‏دانند؛ عده‏اى دیگر معتقدند حوزه نفوذ دین، اجتماع و سیاست را نیز شامل مى‏شود. بنابراین نسبت دنیا و دین، بنابر تعبیرى عرفانى، همان ظاهر و باطن است. مقاله حاضر، به بررسى موضوع فوق با توجه به اشعار اقبال لاهورى مى‏پردازد.

تفاسیر قرآن کریم از منابع مهم امّا غیرمستقیم اندیشه سیاسى در گذشته و حال به شمار مى‏رود. بسیارى از اندیشمندان به علل متفاوت ترجیح داده‏اند اندیشه سیاسى خود را در خلال تفسیرى که از قرآن ارائه داده‏اند، اظهار کنند؛ امّا متأسفانه همواره از این منبع غنى در تفسیر اندیشه سیاسى مسلمانان غفلت شده است؛ همان طور که از سایر منابع غیرمستقیم اندیشه سیاسى نیز تا کنون غفلت شده است به ویژه منابعى مانند: 1. شروح احادیث؛ 2. کتاب‏هاى اصول فقه به خصوص مباحث حُسن و قبح، استحسان، مصالح مرسله، سدّ ذرایع و...؛ 3. دائرة المعارف‏ها، کتب مربوط به ملل و نحل، فرهنگ‏هاى لغت و معاجم؛ 4. کتب تاریخى به ویژه تاریخ سیاسى. البته از ابواب سیاسى کتب فقهى و کلامى استفاده‏هایى، هر چند اندک، شده است. ناشناخته بودن، خطى بودن، کمیاب بودن و در خصوص عده‏اى جهل مرکّب، دلایلى است که سبب غفلت و عدم استفاده از این منابع شده است. با وجود اینها اظهار نظرهاى قاطع و نظریه‏پردازى‏هایى همچون «افول اندیشه سیاسى» و «در کام اقتدار بودن دین و دانش» همواره با جسارت تمام صورت گرفته است و تکرار مى‏شود. به هر حال هدف این مقاله صرفا نشان دادن این نکته است که اندیشه سیاسى مسلمانان منحصر به کتب کلاسیک و متعارف فارابى، غزالى، نظام الملک، محقق سبزوارى و مانند اینها نیست، حتّى کتاب‏هاى تفسیرى که در بادى نظر اثرى از اندیشه سیاسى در آنها دیده نمى‏شود، حاوى مباحث اساسى در اندیشه سیاسى است و چه بسا به قول اشتراوس اندیشه‏هاى سیاسى محورى اندیشمندان در آثارى از این دست نهفته باشد.

آنچه پیش روى شماست گزارشى از سخنرانى آیه‏اللّه‏ ابراهیم جنّاتى است

سیاست و حکومت در قرآن کریم از موضوعاتى است که بسیارى از صاحب نظران و قرآن پژوهان را به دیدگاه‏هاى متفاوت و گاه متعارض کشانده است. این مسأله از جمله بحث‏هاى مهم «رابطه دین و دولت» است که در کتب آسمانى و ادیان الهى مورد توجه قرار گرفته است. مقاله حاضر ضمن اشاره به دیدگاه ‏هاى عمده درباره رابطه میان «رسالت و زمامدارى» آیات قرآنى در باب سیاست و حکومت را طبقه بندى مى‏ کند و نمونه ‏هایى از حکومت‏هاى الهى را در قرآن کریم نشان مى‏دهد و به ویژگى‏ هاى آنها اشاره مى‏کند.

نگارنده ضمن بررسى «ماهیت جامعه» از دیدگاه جامعه شناسان و متفکران معاصر اسلامى معتقد است جامعه به لحاظ ماهوى فى الجمله اصالت دارد، یعنى گرچه متفکران اسلامى اصالت به مفهوم «دورکیمى» را قبول ندارند ولى در مورد جبرهاى اجتماعى به مفهوم «گورویچى» اتفاق نظر دارند. با فرض پذیرش اصالت، جامعه قانونمندى‏هاى ویژه‏اى خواهد داشت که منحصر به فرد و جداى از قانونمندى‏هاى افراد است. این قانونمندى‏ها از دیدگاه قرآن قابل شناخت است؛ قرآن دو روش «تطبیقى» و «تحلیلى» را براى شناخت جامعه راهنمایى مى‏کند که در واقع به شیوه جامعه شناختى مهر صحت مى‏گذارد. روش تحلیلى مبتنى بر روش تطبیقى است. با مقایسه جوامع مى‏توان عناصر سازنده و مخرب را شناخت و با مدل‏هاى به دست آمده از روش تطبیقى، مى‏توان به جامعه خاص پرداخت. سه الگوى روش تطبیقى، همزمان، در زمان و ترکیبى، نمونه‏هایى در قرآن دارند که سومى به وضوح در سوره شعرا منعکس است. سرگذشت قوم سبا نیز الگوى مناسبى از روش تحلیلى در قرآن مى‏باشد.

با عنایت به خاتمیت و جاودانگى دین اسلام و تلاش مغرضانه دشمنان آن براى ضربه زدن، این سؤال مطرح مى‏شود که رفتار سیاسى پیامبر در خصوص بسط دین خود و مقابله دشمنان و مخالفان چگونه بوده است. در این مقاله، به سه نوع رفتار پیامبر در سیاست خارجى یعنى «دعوت»، «جنگ و دفاع» و «صلح» اشاره شده و جایگاه هر یک تبیین گردیده است؛ البته رفتار مبتنى بر دعوت، به دلیل جایگاه ویژه‏اش در سیره پیامبر، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.

شناخت قرآن و مقاصد آن، همان‏گونه که براى مؤمنان و معتقدان به آن لازم و ضرورى است، براى عالمان رشته ‏هاى مختلف علوم انسانى به ویژه علوم سیاسى نیز فرض و حتمى است. معتقد به قرآن، مقاصد و اهداف قرآن را مى‏شناسد تا بدان عمل کند و جامعه شناس، روان‏شناس، اقتصاد دان، حقوق‏دان، مورخ و... مقاصد و اهداف قرآن را مى‏ شناسد تا از تأثیرات آن بر روح و روان و رفتار فردى و اجتماعىِ معتقدان به آن آگاه گردد. البته تفکیکى که صورت گرفت صرفا در بعد نظر است، زیرا چه بسیار عالمانى که خود مؤمن و معتقد به قرآن بوده، همان گونه که گروهى از معتقدان به قرآن از اهداف و مقاصد آن بى ‏اطلاع یا کم اطلاع هستند.