جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارتباط و انسجام میان اجزای مختلف سوره‏ های قرآن موضوعی است که از قرن ها پیش در سخن قرآن ‏پژوهان غربی و شرق‏ شناسان جایگاه خاصی یافته و برخی همانند نولدکه، بلاشر، کارلایل، گلدزیهر و...، با طرح ادعاهایی بی‏ دلیل و بر خلاف روایات تاریخی تلاش کرده‏ اند موضوع انسجام در قرآن کریم را بشری و سلیقه‎ای قلمداد کنند. این پژوهش بر آن است با نگاهی فراجمله ‏ای و متن ‏بنیاد با اتکا به نسخه تکامل ‏یافته از نظریه نظام ‏مندِ نقش‏ گرای دستوری هالیدی و نیز مفهوم هماهنگی انسجامی که رقیه حسن مطرح نمود، عوامل انسجام و هماهنگی انسجامی را در تمام آیات سوره «لیل»، به صورت گزینشی و استقرایی به بوته نقد و ارزیابی توصیفی- تحلیلی و آماری گذاشته است تا ضمن ارائه پاسخی عملی و کاربردی به اتّهامات ناروای مستشرقان و قرآن‏ پژوهان غربی در موضوع انسجام قرآن نشان دهد که سوره لیل از قرآن کریم کاملاً منسجم و دارای هماهنگی انسجامی است و ادعای مدعیان غربی و شرق‏ شناسان در مورد بی‏نظمی و عدم تناسب و همبستگی آیات قرآن و اسلوب آن، به ‏ویژه در خصوص سوره لیل در این مطالعه موردی، بی‏اساس و فاقد وجاهت منطقی و علمی است. دستاورد پژوهش که به شیوة توصیفی- تحلیلی نگاشته شده، نشان داد که: 1. متن سوره لیل باتوجه به شاخص‌های هالیدی و حسن درصد بالایی از انسجام متنی نزدیک به 96% را داراست. 2. عامل انسجامی جزء و کلّ در متن سوره بیشترین کاربرد را دارد. 3. به ‏جز عامل نام‏گذاری، تمامی عوامل واژگانی و دستوری در متن سوره حضور فعال دارند.

رخداد انقلاب اسلامی ایران به عنوان رویدادی کم نظیر در سالهای پایانی قرن بیستم توجه بسیاری از اندیشمندان و پژوهشگران حوزه علوم اجتماعی و سیاسی را به خود جلب نمود، از این رو برای مطالعه این پدیده از نظریات و رویکردهای گوناگون بهره گرفته شد. اکثر این نظریات به چرایی رخداد انقلاب معطوف گردید و چرایی هژمونیک شدن گفتمان اسلامگرا به طور نظامند، کمتر مورد توجه قرار گرفت و شاید علت آن در نارسا بودن این نظریات در بیان این نکته است. تحلیل گفتمان بویژه خوانش لاکلا و موف، به دلیل دارا بودن قابلیت تحلیل موضوعات کلان اجتماعی فرصت ویژه ای را برای تبیین چرایی چیرگی و افول گفتمانها به طور نظامند و هدفمند در حوزه مطالعات جامعه شناسی سیاسی فراهم آورده است. کارویژه های بکار گرفته شده از گفتمان لاکلا و موف در این پژوهش به خوبی توانسته است چرایی هژمونیک شدن گفتمان اسلامگرا را در انقلاب اسلامی ایران تبیین نماید.

گفتمان آیات قرآن کریم با چینش دقیق دال ها، تألیف بی نظیر عبارت ها و درنتیجه، عمق مدلول ها سبب شده مفسران گوناگون بنا به توان علمی و رویکرد عقیدتی خود، تفسیرهای گوناگونی از آیات ارائه دهند که البته فقط خوانش درستی (تفسیری) پذیرفتنی است که مطابق با روح هدایتگر قرآن صورت گیرد. این نوشتار در نظر دارد با روش توصیفی– تحلیلی، به تحلیل گفتمان آیات نخست (16-32) سورۀ مریم بپردازد که به شخصیت حضرت مریم (س) در تعامل با عرف و عفاف توجه دارد. این مقاله صورت های زبانی و سطوح گوناگون معانی، بافت موقعیتی و سیاق آیات را بررسی می کند و ضمن تأکید بر پیوند تنگاتنگ آیات از لحاظ ساختار متنی می کوشد با بهره از الگوهای تحلیل گفتمان، با استناد به خود آیات و گفتمان مطرح در آنها، به بازکاوی مفاهیم قرآنی بپردازد. این بررسی روشن می سازد سازواره های زبانی این دسته از آیات در عین انسجام ساختاری وموضوعی، براساس فراکارکرد اندیشگانی و بینافردی پایه ریزی شده اند.گفتمان مریم (س) جهت تحقق کنش ایمانی وی در تعامل با عرف و تأکید بر اهمیت حفظ عفاف شکل گرفته است. در گفتمان این بانوی نمونه، عفت و تعامل با عرف محور انسجام بخش عام و سازندۀ صورت های زبانی و جهت دهندۀ کنش های گفتاری آیات محسوب می شوند.

یکی از مباحث مهم در علوم قرآنی بحث تفسیر آیات متشابه است در طول تاریخ مکتب‌ها و مشرب‌های گوناگون کلامی به این مهم پرداخته‌اند. معتزله، اشاعره و امامیه از آن جمله‌اند هرکدام از این مکتب‌ها با تکیه‌بر مبانی اعتقادی و کلامی خود به‌گونه‌ای آیات را تفسیر کرده‌اند که علی‌رغم تفاوت‌هایی که باهم دارند در برخی موارد دارای شباهت نیز هستند. مسئله اساسی که این تحقیق در پی آن است بررسی تطبیقی آراء تفسیری سید مرتضی در امالی با تفاسیر کشّاف، مفاتیح الغیب و المیزان در حیطه‌ی توحید است. نخست آیات مطرح‌شده در امالی به لحاظ سبک‌شناسی و گونه شناسی بررسی‌شده و با روش تحلیل محتوا و تحلیل گفتمان، فضای گفتمانی حاکم بر میراث تفسیری وی در بغداد تحلیل گردیده سپس تفاوت‌ها و شباهت‌های آن با تفاسیر کشّاف، مفاتیح الغیب و المیزان در زمینه آیات مرتبط با توحید بررسی و تحلیل ‌شده همچنین میزان توجه هر یک از این تفاسیر به روش تفسیر قرآن به قرآن و استفاده از روایات و روش اجتهاد عقلی در طی تحقیق تبیین گردیده است. بررسی ها نشان می‌دهد که آراء تفسیری وی در امالی تحت عنوان «تأویل» بیان‌شده برای هر آیه معمولاً چند تأویل آورده و به‌جز موارد اندکی همه‌ی آن‌ها توسط وی پذیرفته ‌شده است. سبک وی در تفسیر آیات به این صورت است که از روش تفسیر قرآن به قرآن، استشهاد به اشعار و مثال‌های عرفی و روش اجتهاد عقلی فراوان استفاده کرده اما از احادیث پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و صحابه و خصوصاً اهل‌بیت کمتر بهره برده است. به لحاظ گونه شناسی مباحث أمالی شامل توحید، عدل، نبوت، معاد، جبر و اختیار، کیفیت خلقت، لغت، نحو، بلاغت، مباحث اخلاقی، تاریخی، نزول قرآن هست. به لحاظ تحلیل محتوا به مباحث کلامی خصوصاً توحید و مباحث ادبی بیشتر پرداخته ‌شده است و روش اجتهاد عقلی در تبیین آیات بیشتر به ‌کار رفته است. به لحاظ تحلیل گفتمان استفاده از واژه‌هایی مانند «تأویل» دارای ارزش تجربی، رابطه‌ای و بیانی، در برخی موارد عدم ذکر گوینده مطلب، دارای ارزش تجربی، استفاده از ضمایر «نا» و «کُم» دارای ارزش رابطه‌ای و بیان وجوه مختلف برای یک آیه و پذیرش همه‌ی آن‌ها به‌ جز موارد معدود دارای ارزش بیانی است. بینامتنیّت به‌صورت نقل ‌قول از متکلّمین، اهل لغت، نحویّون و محدّثین و غیره و بیناگفتمانیّت به‌صورت استفاده از روش اجتهاد عقلی معتزله و شعر و مثال‌های عرفی هست. بافت اجتماعی حاکم بر بغداد از نظر تنوّع فرق و مذاهب اسلامی و برخی اساتید معتزلی سید مرتضی در آراء تفسیری وی در أمالی اثرگذار بوده است. هرکدام از این تفاسیر به‌گونه‌ای با تکیه ‌بر مکتب فکری نویسنده خود از روش تفسیر قرآن به قرآن و اجتهاد عقلی بهره برده‌اند. مفاتیح الغیب و المیزان بیشتر صبغه‌ی فلسفی دارند. در این تفاسیر به‌ غیر از المیزان از روایات کمتر استفاده شده است. استفاده از مثال‌های عرفی و اشعار عرب در أمالی بسیار پررنگ است به‌گونه‌ای که مخاطب را قانع می‌کند که بدون تسلط کامل بر آن‌ها نمی‌شود قرآن را فهمید. در کشّاف و المیزان معمولاً نظر نهایی نویسنده درباره‌ی آیه مشخص می‌شود ولی در مفاتیح الغیب و مخصوصاً أمالی نظر نهایی مشخص نیست و برای آیه چند توجیه ذکر می‌شود.

کلمات ائمه اطهار(ع) پس از قرآن کریم، گرانقدرترین میراث دین مبین اسلام است که قابلیت آن را دارد در حوزه‌های مختلف علوم بشری مورد استفاده قرار گرفته و بعنوان مبنایی برای مطالعات بنیادین و کاربردی در نظر گرفته شود،‌ به شرط آنکه بتوان دیدگاه‌ها و مبانی نظری ائمه اطهار(ع) را از خِلال تجزیه و تحلیل گفتار ایشان و با استفاده از روش‌های علمی و دقیق بازشناسی نمود.

کتاب سر الاسراء فی شرح حدیث المعراج تألیف آیت الله سعادت پرور است که این نوشتار با تحلیل گفتمان بخشی از مقدمه آن، روش سند شناختی وی درباره این حدیث را تحلیل کرده است. هدف از این تحقیق، بررسی الگوی گفتمانی خاص مؤلف در بررسی سند روایت معراج، برای دستیابی به بُعد پنهان این گفتمان است و با رویکردی فراروشی به ارزیابی ابعاد روش شناسانه این کتاب پرداخته می شود. در نهایت، با استفاده از این مورد خاص، الزامات خاص سندکاوی در روایات عرفانی و اخلاقی به عنوان «الگویی عام» به گونه روشمند تبیین می شود. چارچوب نظری این تحقیق، نظریات سه علوم: «اصول استنباط»، «رجال» و «درایةالحدیث» و روش تحقیق آن، تلفیقی از تحلیل گفتمان و روش کتابخانه ای و نوع تحقیق نیز توصیفی تحلیلی براساس موردپژوهی است. نتایج تحلیل گفتمان این متن عبارتند از: کشف زیرساخت های علمی و فنی این کتاب و نیز استفاده مؤلف از گستره ای وسیع تر از شیوه های متعارف در سندکاوی ها، یعنی بررسی های اصولی، درایه ای و رجالی سند حدیث؛ استفاده از سه روش دیگر بر مبنای روش شناسی عقل، کتاب و سنت که عبارتند از: عرضه حدیث بر قرآن کریم، عرضه حدیث بر دیگر روایات و کسب اعتبار حدیث به کمک نظر کارشناسان (حدیث شناسانِ عرفان پژوه و اخلاق پژوه).

زبان از مهمترين وسايل ارتباطي ميان انسان‌هاست. در دوره‌هاي مختلف، از جنبه‌هاي گفتاري و به ويژه نوشتاري مورد مطالعه قرار گرفته است. يكي از شاخه‌هاي علم زباشناسي علم تجزيه و تحليل كلام و كاربرد شناسي است كه براي زبان در عمل و در بافت‌هاي متني و موقعيت‌هاي مكاني و زماني نقش خاصي قائل است. آنچه در اين رساله مدنظر است نقش متني زبان است. كه گوينده و نويسنده را قادر مي‌سازد تا منظور خود را در درون بافتي خاص و معني‌دار سامان دهد. هميشه متن از چندين جمله تشكيل شده است. كه ابزارهاي انسجامي به آن انسجام بخشيده و درك آن را ممكن مي‌كند. اين رساله، بعد از بررسي و تعريف ابزارهاي انسجامي، اين عناصر را در تمام كتاب‌هاي بخوانيم پايه‌هاي اول تا پنجم ابتدايي و انشاهاي دانش‌آموزان سال پنجم مورد بررسي قرار داده و ميزان بسامد و كاربرد آن‌ها را به صورت تحليل‌هاي آماري، مشخص كرده است تا در اين مقال به دو نتيجه‌ي بسيار عمده برسد. اول اينكه، همان‌طور كه در «كتاب بخوانيم» هر سال از دوره‌ي ابتدايي ابزار انسجامي واژگاني بيشترين كاربرد را داشته، در انشاهاي دانش‌آموزان هم ابزار انسجامي واژگاني بيشترين بسامد را دارا بوده است. با كمك آزمون معيار خي اين فرضيه ثابت شده كه رابطه‌ي معنادار بين كاربرد ابزار انسجامي واژگاني در كتب بخوانيم و انشاهاي دانش‌آموزان وجود دارد. در صورتي كه، آموزش موارد ديگر مانند حروف ربط و يا ضماير اشاره‌ي شخصي و نيز هم‌معنايي كه بسامد زيادي در كتاب‌ها نداشته‌اند در انشاها هم كمتر ديده شده است و آموزش اين سه عنصر به طور مستقيم تاثيري در بسامد آن در انشاها نداشته است. در اين تحقيق ما از روش تحقيق تحليل محتوا استفاده كرده‌ايم كه در دو بخش مطالعات نظري و بررسي ميداني صورت مي‌گيرد. در مرحله اول به بررسي متون پرداخته مي‌شود و در بخش بعد مطالعات پيمايشي انجام شد. ابزار تحقيق چك ليست‌هايي است كه از كتاب‌هاي بخوانيم دوره ابتدايي و نيز انشاهاي دانش‌آموزان پسر پايه پنجم بدست آمده است.

این مقاله با استفاده از روش نورمن فرکلاف، گفتمان صدور انقلاب امام خمینی (ره) را مورد بررسی قرار می دهد و به دنبال پاسخ به این سوال است که گفتمان صدور انقلاب، با کدام پیش فرض ها و با کدام دلالت های ضمنی در فاهمه عمومی وارد و جاذبه ایجاد کرده بود؟ در این مقاله اثبات می شود که رابطه تعاملی بین متن و زمینه و تکیه بر ایدئولوژی اسلام، موجب هژمون شدن اندیشه امام خمینی (ره) در باب صدور انقلاب گردیده است. همچنین این امر، خود باعث تفهم معنایی گفتمان صدور انقلاب و دریافت رابطه پیچیده قدرت و ایدئولوژی در گفتار ایشان می شود و نشان می دهد گفتمان صدور انقلاب امام خمینی (ره) در راستای بازتولید ساختار قدرت انقلابی و تداوم مشروعیت آن تکوین یافته است.

تحلیل گفتمان و نظریه‌های مطرح در آن در دوره‌های اخیر زمینه و بسترهای مناسبی را برای بررسی ساختارهای متون فراهم کرده است. دیدگاه گفتمان دیالکتیکی پل‌ریکور از جملۀ این آراست که به تحلیل متن در سطحی فراتر از زبان و تأکید بر فضاها و زمینه‌های مفهومی شکل‌گرفته در آن توجه دارد. الهی‌نامۀ عطار نیشابوری از آثار کلاسیک ادب فارسی است که ساختار اصلی روایت آن بر محوریت گفتگو بنا شده است لذا قابلیت خوانشی نو از منظر این دیدگاه گفتمانی را داراست. در این پژوهش تلاش شده است با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با رویکرد گفتمانی، گفتمان‌های شکل‌گرفته در الهی‌نامه شناسایی شوند و در دو سطح 1. ساختاری شامل: فاعل گویا، توزیع واژگانی، وجوه بیانی 2. محتوایی بنیان‌های مفهومی در دوآستانۀ معنایی و محکی، منشأ گفتمان‌ها و شکل‌گیریِ خرده گفتمان سکوت مورد بررسی قرار ‌گیرند تا تحلیل و قرائتی نو از متن متناسب با دیدگاه خوانندۀ معاصر فراهم گردد. بررسی اثر از این منظر نشان می‌دهد که دو گفتمان دنیا‌گرایی و دنیا‌گریزی با مرکزیت خدا و انسان به صورت دیالکتیکی در الهی‌نامه شکل گرفته است. سه عنصر پدرسالاری، حاکمیتی و شناختی به عنوان منشأ قدرت و سلطۀ گفتمان زاهدانۀ پدر قابل شناسایی است که نفوذ، غلبه و سیطرۀ آن را بر هر دو گفتمان افزایش داده است. راه‌کارهای تلفیق و تفکیک دین و دنیا از سوی دو گفتمان پیشنهاد می‌شود و در سطح محکی نیز متناسب با سلطۀ گفتمان پدر مصادیق بیشتری برای شفاف‌سازی و متقاعد کردن فرزندان نسبت به آموزه‌های تعلیمی مطرح شده است.