جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عین القضات همدانی، عارف ایرانی قرن پنجم و ششم هجری است که قلم توانا و ذهن و اندیشه پویا و جوال خود را برای نگاشتن آثار فلسفی- عرفانی به کار برده است. اگرچه بی پروایی و سبک فلسفی اش در نهایت او را به پای دار کشید اما نوشته های او به خصوص کتاب «تمهیدات» وی، سندی مستدل برای عرفان و ادبیات کهن ایران زمین شد. «تمهیدات» اگرچه از متون عرفانی به شمار می رود اما از آنجا که به بیان شرایط سلوک و آداب مرید و خصایص پیر می پردازد، مبانی تعلیمی بسیاری را بیان کرده است. صوفیه که به واقع هدف خلقت را محبت و عشق ورزی می دانند، محبت به انسان را زمینه ساز محبت خداوند به شمار می آورند؛ این گونه است که در تفکر صوفی، تعلیم هم با محبت گره می خورد و در حقیقت، آداب شناخت و خودسازی و حقیقت جویی همگی برگرفته از عشق و برای وصول به محبت است. در این مقاله جنبه های تعلیمی این اثر گرانقدر بررسی شده است.

چاپ اول کتاب المجانی من­النّصوص­العرفانیة(تألیف آقایان دکتر عبّاس اقبالی و سیدرضا میراحمدی) با هدف تدریس درس «قرائت متون عرفانی»به ارزش دو واحد در مقطع کارشناسی زبان و ادبیات عربی تهیه و تدوین شده و در انتشارات دانشگاهی سمت به­ چاپ رسیده است. در این اثر، نگارندگان ابتـدا برخی ­واژه­ها و اصطلاحـات معـمول عرفانی را تعریف­کرده وآنگاه جهت­تبیین هرچه بیشتـر این­ گونه کلمات ­و اصطلاحات و نیز آشنایی دانشجـویان با متون ویژۀ عرفانی، گزیده­هایـی از متون قدیم و جدید عرفانی را در کتاب گنجانیده­اند.از آنجـا که سعی مؤلّفان، نگارش کتابی بوده است که از آن به­صورت یکسان درهمـۀمراکـزآموزش­عالـی استفاده شود، شایسته است که در به­حدّاقلّ ­رسانیدن اشتباهات آن تلاش شود؛ و اگـرچه نویسندگان کتاب با این هدف، از کتاب­هـای برجستۀ عرفانی نیز بهره جسته­اند، به هر حال کتاب نه تنهـا خالی از اشتباه نیسـت بلکه اینجانب پس از یک دورة تدریس کتاب، با اشتباهات شکلی ­و محتوایی بسیاری­ درآن مواجه شدم­ که ­جهت بهره­منـدی هر چه بهتر و بیشتر دانشجـویان از مطالب آن، در این مقاله به آنها اشاره می­شود، با این امید که در چاپ­های آیندۀ کتاب، تعداد اشتباهات آن کمتر شود.

با آن که درباره تاریخ عرفان اسلامی تحقیقات قابل توجهی انجام گرفته، اما هنوز زوایای زیادی از آن مبهم مانده است. پیدایش تصوف اسلامی یکی از موضوعاتی است که کمتر در باب آن سخن به میان آمده؛ این در حالی است که برای آشنایی با دیگر مراحل تاریخ تصوف و هم چنین سیر تطور مبانی عرفانی ضروری است‌ زمینه ها و چگونگی شکل گیری تصوف بررسی و تحلیل گردید. یکی از کارهایی که می تواند ما را یاری رساند تا در زمینه پیدایش عرفان اسلامی اطلاعات بیشتری به دست آوریم، تحقیق در احوال و آرا بزرگانی است که در شکل گیری تصوف نقش داشته اند. از این رو اگر زمان شکل گیری تصوف را نیمه سده دوم هجری به شمار آوریم. تبیین نقش و تاثیر آرا شخصیت های بزرگ عرفانی این دوره اهمیت خاصی پیدا می کند.یکی از زاهدان بزرگ این دوره سلمه بن دینار است. این مقاله بر آن است تا با تبیین دیدگاه های وی، نقش و تاثیر او را در شکل گیری عرفان اسلامی بررسی و تحلیل کند.

وقتى موعظه ، از زبان پیامبر باشد و از جان محمّد(ص ) بجوشد، و بر جان ودل (ابوذر) نشیند، سزاوار است که گوش جان همه عالمیان در همه زمانها آن حکمتهاىتراویده از زبان رسول را مشتاقانه خریدار شود و چهره روح درچشمهزلال این مواعظ، شادابى یابد. (ناىِ حکمت ) نبوى ، زمزمه گر نواى بیدارى فطرت و رویش یقین و معرفت در بوستانِجانهاى پند نیوش است . سپاسگزار خدمات و تلاشهاى پیشینیانیم که با تاءلیفاتخویش ، گنجینه اى از معارف والاى مکتب را براى آیندگان به میراث نهادند، تا ما امروزپس از چهارده قرن ، بتوانیم کنار (مائده آسمانىِ) احادیث بنشینیم و سخنان پیامبر بهابوذر را بخوانیم و بشنویم وپند گیریم . آنچه مى خوانید، شرح گونه اى فشرده بر فرازهاى مواعظ بلندى است کهرسول خدا(ص ) به (ابوذر غفارى ) تعلیم داده است ، سخنانى حکمت بار و سودمند، ازپیامبر حکمت و حکومت ، به شهید زنده ربذه ، حضرت ابوذر(ع ) که متن آن در کتب حدیثنیز آمده است .(1) گرچه این مواعظ، پیشتر هم به صورتهاى دیگر همراه با ترجمه منتشر شده است ، امّاترجمه و تبیینى که در این کتاب مى خوانید، از نظر قلم و نوع برداشت و زاویه دید،ویژگیهایى دارد که مى تواند براى اهل مطالعه در این روزگار، بویژه جوانان جویاىیقین و پویاى راه کمال و سلوک روحى ، مفیدتر باشد.

کتاب «احیای تفکر اسلامی» تالیف مرتضی مطهری، مشتمل بر متن پنج سخنرانی تحت همین عنوان است که در سال 1349 هجری شمسی در حسینیه ارشاد ایراد شده است. سخنرانی اول در تاریخ 1349/2/7 به مناسبت یادبود مصلح بزرگ اسلامی اقبال لاهوری درباره «اقبال و احیای فکر دینی» برگزار شده و سخنرانی های بعدی هر یک به فاصله یک هفته از سخنرانی قبلی انجام شده است که عنوان آن ها به ترتیب از این قرار است: تفکر دیروز و امروز مسلمین درباره میزان تاثیر عمل در سعادت انسان، تفکر زنده و تفکر مرده، تفکر اسلامی درباره ترک دنیا، فلسفه زهد در تفکر اسلامی.

موضوع این پژوهش بررسی فضایل حضرت زهرا (س) از دیدگاه آیات و روایات می باشد . این پژوهش بر آن است تا با بررسی آیات قرآن کریم و سیر در منابع معتبر روایی و تاریخی بحث و بررسی پیرامون شخصیت حضرت زهرا (س) بپردازد و فضایل آن حضرت را بیان و معرفی نماید . روش این تحقیق ؛ با توجه به امکانات و یافته های تحقیق روش توصیفی تحلیلی است محقق در این پژوهش با توجه به آیات ، روایات و اسناد تاریخی به موارد زیر دست می یابد : حضرت فاطمه (س) دختر پیامبر گرامی اسلام و حضرت خدیجه می باشد که در بیستم جمادی الثانی سال پنجم بعثت پاک و مطهر متولد شد برای آن حضرت اسامی ، القاب و کنیه های متعددی می باشد که این اسامی و القاب حکایت از فضل والای ایشان دارد زیرا میان اسم و مسمی سنخیتی تام وجود دارد . از جمله ، فاطمه ، صدیقه ، طاهره ، مبارکه ، زکیه ، ، مرضیه ، محدثه ، زهرا ، ام ابیها ، ام البلاغه و ... است که در هر یک از این ها سر و رازی نهفته است . با توجه به اینکه حضرت فاطمه (س) عضوی از اهل بیت پیامبر (ص) است در آیاتی از قرآن کریم مقام آن حضرت را توصیف نموده اند از جمله اینکه ایشان را کوثر ، مطهر و ... معرفی می نماید . حضرت زهرا (س) دارای کمالاتی ذاتی می باشند که دیگران از آن بهره ای نبرده اند از جمله آفرینش و خلقت نورانی خاص ، شرافت نسب ، طهارت و عصمت . از جمله فضایل دیگر آن بانوی بزرگوار این است که در نزد خداوند صاحب مقام والایی است و مقام شفاعت به ایشان داده شده است از ویژگیهای خاص حضرت زهرا (س) عبادت و خشوع در عبادت ، علم و معرفت ، پوشش و حجاب ، ادب ، احترام ، صبر و بردباری ، زهد و ساده زیستی ، آراستگی و ایثار و از خودگذشتگی است . در پایان پیشنهاد می گردد که ابعاد فردی ، اجتماعی و سیاسی حیات حضرت زهرا (س) با استفاده از روایات و تاریخ تبیین گردد . در این تحقیق پژوهشگر با مشکلات و محدودیتهایی چون مشابه بودن مطالب اکثر منابعی که در این زمینه وجود داشته روبرو بوده است .

‫پژوهش نشان می دهد که در پرتو ایمان به خدا و آشنایی با زهد اسلامی سیمای راستین آن درسایه رهنمودهای قرآن و سنت نبوی و ائمه معصومین (ع) می توان رشد وتعالی لازم را برای تشنگان زلال معارف حیات بخش اسلامی میسر ساخت. روش نمونه گیری فیش برداری از منابع اصلی و معتبر، روش پژوهش استفاده از قرآن کریم - کتب حدیثی و تفاسیر و کتابهای اخلاقی و ابزار اندازه گیری کتابخانه می باشد. با بررسی زهد در آیات قرآن کریم و در روایات ائمه اطهار و همچنین نهج البلاغه و اینکه زهد در قالب رهبانیت دردین مبین اسلام مردود می باشد، آثار و فواید زهد مثبت در شخصیت و زندگی فردی و اجتماعی انسان روشن می شود، و می توان عوامل تقویت زهدگرایی را از طریق باورهای دینی باز شناخت. نتیجه پژوهش نشان می دهد که اسلام با بیان زهد در اطلاح ساختار روحی واخلاقی انسان در رابطه با مسایل مادی و دنیوی می پردازد و انسان را به گونه ای پرورش می دهد تا بتواند بین دنیای مادی و معنوی و همچنین بین دنیاگرایی و آخرت گرایی توازن اصولی برقرار سازد بطوری که بیش از حد لازم به دینا نگراید و از آخرت که هدف اصلی است غافل نباشد.‬

این رساله که با عنوان پژوهشی زهد در آیات و روایات است به شناخت زهد و ابعاد آن با استناد به آیات و روایات می پردازد. در نگارش این رساله از کتب متعدد اخلاقی از جمله زهد، تالیف سید محمدمهدی حسینی، ره رستگاری تألیف: علی غضنفری، ملکوت اخلاق، تألیف سیدحسین اسحاقی، زهد اسلامی تألیف: سیدمحمدشفیعی مازندرانی، کتب تفسیری مانند: تفسیرنمونه تألیف ناصر مکارم شیرازی و همکارانشان. کتب روایی مانند: بحارالانوار نوشته محمدباقر مجلسی و اصول کافی نوشته محمدبن یعقوب کلینی و کتابهای مرجع از جمله فرهنگ فارسی نوشته محمدمعین، معجم مقاییس الغه نوشته: ابوالحسن احمدبن فارسی استفاده شده است. روش تحقیق، روش کتابخانه ای می باشد. زهد یعنی پارسایی، اعراض از دنیا و در لغت بمعنی قلیل شمردن و حقیرشمردن نیز آمده است. در قرآن فقط یکبار کلمه ی زهد بکار برده شده ولی در معنا و مفهوم زهد آیات متعددی وجود دارد، هم چنین روایات متعددی در همین رابطه وجود دارد. معصومین ( علیهم السلام) دیدگاههایی در مورد زهد دارند. پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم) آبروی دنیا را برد و آن را بسیار تحقیر کرد و در پیش دیگران خوارش شمرد. ایشان با شیوه های گوناگون عیوب دنیا و دنیاگرایی را یادآور می شوند و درمقابل مزیت زهد بی رغبتی به دنیا را گوشزد می کنند و کسانی که پیامبر را به عنوان بهترین اسوه و الگو برگزیده اند باید سعی کنند در حد امکان رفتارشان به رفتار او شباهت داشته باشد. زهد در کلام امیرالمومنین علیه السلام نطلبیدن دنیا نیست بلکه بدین مفهوم است که هرگاه آدمی به اندازه نیاز داشته باشد، باید به آن بسنده کند تا وقتی که آن داشته ها به مصرف برسد و او دوباره نیاز یابد، آن گاه در پی به دست آوردن باشد. سرور آزادگان امام حسین علیه السلام نیز می فرمایند: ای لذت جویان! مطمئن باشید که دنیا ناپایدار است و دل بستن به سایه ناپایدار، جز حماقت نیست. امام صادق علیه السلام می فرمایند: زهد، بهترین وسیله است که می تواند آدمی را به مرحله والای سعادت و کمال رهنمون سازد. راز زهدورزی بعضی از فرزانگان 1 مبارزه منفی با بیگانگان 2 همدلی با طبقات محروم اجتماع 3 سبکبار زیستن و پرهیز از تکلفات 4 اندیشیدن به مسئله حسابرسی 5 استفاده از فرصت 6 تواضع پیشگی و توجه به ناپایداری دنیا است. حقیقت زهد بدون ارتباط با مردم و تلاش درزندگی و داشتن ثروت اصلا مفهوم ومعنی پیدا نمی کند، زیرا زهدی که در اثر انزوا و فقر و نداری پیدا شود از آثار طبیعی نتوانستن است نه به لحاظ زاهد بودن، در نتیجه زهد داشتن وقتی معنی و مفهوم پیدا می کند که انسان در عین حالی که در متن جامعه اهل تلاش و با دست پر باشد باز هم خدا و خلق را فراموش نکند. اقسام زهد عبارت از: زهد به اعتبار ذات که همان ترک دنیا و بی میلی است و به اعتبار ( مرغوب عنه) آنچه ترک می شود و به اعتبار مرغوب لاجله. اقسام زهد در علم عرفان عبارت است از: زهد برای دنیا زهد از دنیا و زهد در دنیاست. مراتب و درجات زهد: مرتبه اول، زهد خائفان است، مرتبه ی ( متوسط) دوم زهد امیدواران و مرتبه سوم یا همان مرتبه علیا زهد اخصّ خواص است. ارکان زهد اسلامی، اعتماد به خدا و اخلاص کامل اجتناب از محرمات و پرهیز از شبهات و پرهیز از آرزوهای ناصواب می باشد. زهد اسلامی بر سه پایه یا اصل استوار است اول اینکه بهره گیری مادی از جهان و تمتعات طبیعی و جسمانی، تنها عامل تأمین کننده ی خوشی و بهجت و سعادت انسان نیست، دوم اینکه سرنوشت سعادت فرد از سعادت جامعه جدا نیست و سوم اینکه روح، کانونی است در برابر کانون جسم. از نشانه های زهد این است که: 1 مدح و ذم در برابر فرد زاهد یکسان باشد.2 انس و الفتش با خدا باشد و شیرینی طاعت بر قلبش چیره شود. 3 به آنچه بدست می آورد یا از دست می دهد خوشحال و اندوهگین نمی شود و... عشق، ایثار، همدردی، پرهیز از تجمل اینها از بایسته ها و ضروریات زهد هستند. زهد یک حالت درونی است و در نفس ظاهر می شود. در این حال انسان نسبت به بعضی امور احساس بی میلی و عدم علاقه می کند و گذشتن از بعضی لذایذ و تمنیات برایش آسان می گردد. آزادی، یکی از فلسفه های زهد است و آزادی یعنی انسان از برقرارکردن ارتباط نفسانی با هر امری از امورعالم آزاد شود تا بتواند کمالات انسانی خود را جلوه گر سازد و از دیگر فلسفه های زهد می توان ایثار و همدردی را نام برد. عامل اصلی زهد، شناخت عالم و کسب یقین درباره آن است و پس از شناخت خداوند شناخت آخرت و بعد از آن شناخت درست دنیا و بعد هم خودشناسی از عوامل زهد محسوب می شود. از آثار زهد می توان به آثار روحی و اخلاقی، آثار اجتماعی، آثار معنوی و آثار اقتصادی شاره کرد. راههای تحصیل زهد: یکی راههای علمی و دیگری راههای عملی است. و در پایان هم به زندگی دو زاهد بزرگ اشاره شده که واقعاً هر آنچه که معنا و مفهوم زهد است را در خود پیاده کرده اند.

لا تمدن عینیک الی ما متعانا به ازواجاً منهم زهرة الحیوة الدنیا لنفتنهم فیه و رزق ربک خیر و ابقی. زهد از ریشه زَهَدَ و زَهِدَ یَزهَدُ و زُهِدَ یَزهُدُ زُهداً و زَهادة فی الشی عنه. به معنای: از آن دوری جست و کناره گیری کرد. زهد در اصطلاح عبارت است از بی رغبتی به دنیا و این که با قلبت طالب دنیا نباشی مگر به قدر ضرورت جسم. زهد واقعی با سه نوع ترک حاصل می شود: ترک دنیا ترک زینت و ترک خواسته های نفسانی زهد به معنای مصطلح اخلاقی آن در قرآن بکار نرفته است. گرچه در آیه 20 سوره یوسف واژه زاهدین به کار رفته که البته معنای آن با زهد اخلاقی کمی فاصله دارد. زاهد کسی است که قدرت و نیرو داشته باشد که از تجملات و ثروتها و موقعیت های دنیا به نفع شخصی خود استفاده کند اما نکند. پیامبر صلی الله علیه و آه و سلم به ابوذر چنین می فرمایند: «من لباس خشن می پوشم و به روی زمین می نشینم، انگشتان خود را بعد از خوردن غذا می لیسم و بر الاغ سوار می شوم و دیگری را در پشت سر خود سوار می کنم. هر کس از شیوه رفتار من روی بتابد از من نیست. به حضرت علی علیه السلام گفته شد زهد در دنیا چیست؟ فرمود: «از حرام دوری کن». رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: شکننده لذتها را بسیار یاد آورید. پرسیدند: یا رسول الله آن چیست؟ فرمودند: مرگ. امام علی علیه السلام فرمودند: یقین مایه باروری زاهد است. آنچه در پارسایی اهمیت دارد، این است که قلب انسان فریفته و متعلق به دنیا نباشد، نه این که انسان از مال دنیا، آهی، در بساط نداشته باشد. پرهیزگاران و بندگان ناب و ویژه خداوند آنهایی هستند که در همه حال پروردگار خود را به خاطر داشته و یک لحظه از آئین انسانیت و مقررات دین غفلت نمی کنند. حملات سنگین مرگ در برابر روح فعالشان بس ناچیز و کوچک است.

موضوع این رساله « مفهوم زهد از دیدگاه قرآن و سنت و آثار و پیامدهای فردی و اجتماعی آن» می باشد و زهد یکی از فضایل اخلاقی شمرده شده که مورد تأکید آیات و روایات است و هدف از این بحث؛ آشنا شدن بیشتر با این موضوع و کاربرد عملی آن در زندگی روزمره می باشد و از طرفی هدف از زهد، اصلاح ساختار روحی بشر است که این ساختار روحی در پرتو ایمان به خداوند و زهد اسلامی رشد و تعالی لازم خویش را بازیافته است. بنابراین پرداختن به آن و آگاهی از مسائل مربوط به آن ضروری به نظر می رسد. از منابع مورد استفاده از این رساله شامل کتاب های تفسیری از جمله: مجمع البیان، مخزن العرفان، المیزان، نور و ... هم چنین جامع التفاسیر می باشد و کتاب های اخلاقی از جمله: اخلاق شبر، معراج السعاده، سیمای اخلاق در آیینه قرآن و احادیث، مخزن الئالی، منهاج البیان، اخلاق عملی و .. . اشاره کرد. از کتاب های روایی می توان به اصول کافی، مصباح الشریعه، میزان الحکمه، غررالحکم، مستدرک الوسایل، وسایل الشیعه، و از جمله جامع الاحادیث شیعه اشاره کرد. هم چنین از کتاب نهج البلاغه با ترجمه دشتی و فیض الاسلام استفاده شده است و در این رساله سعی شده تا حدودی مفهوم زهد، اهمیت و فضیلت زهد- و برخی آثار آن- نیز روشن شود. این نوشتار در چهار بخش و ده فصل تنظیم شده است که عبارتند از: بخش اول: دارای دو فصل است که فصل اول به مفهوم زهد در لغت و اصطلاح و فصل دوم به مفهوم زهد در قرآن و سنت پرداخته است. بخش دوم: شامل سه فصل است که فصل اول: درباره اهمیت و فضیلت زهد در قرآن و سنت، فصل دوم: حقیقت زهد در قرآن و سنت، فصل سوم: فلسفه زهد و ارتباط آن با رهبانیت است. بخش سوم: مشتمل بر دو فصل است که فصل اول آن اقسام و مراتب و اصول و پایه های زهد و فصل دوم ویژگی های زهد اسلامی را مطرح می کند. بخش چهارم: از سه فصل تشکیل شده که فصل اول آن آثار و پیامدهای فردی و اخلاقی زهد، فصل دوم: آثار اجتماعی زهد، فصل سوم عوامل پیدایش و تقویت زهدگرایی می باشد. نتایج به دست آمده از این تحقیق عبارتست از این که هدف همه ی انسان ها رسیدن به کمال که خداوند است، می باشد و کارهایی که باید برای رسیدن به هدف انجام داد این است که فرد خواسته های نفسانی خود را کنترل کند و نفس را از لذت های دنیا باز دارد، به دنیا بی رغبت باشد و حب دنیا را نفی کند و دنیا را وسیله ای برای رسیدن به آخرت قرار دهد، زیرا که زهد تنها با معرفت نسبت به ذات مقدس الهی حاصل می شود.