جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين مقال شرحى بر كلام اميرمؤمنان على عليه‏ السلام پيرامون سلوك شيعيان واقعى توسط استاد علامه مصباح است. يكى از ويژگى ‏هاى شيعيان واقعى، غم و شادى است كه بايد در هر دو اعتدال رعايت شود. اندوه، حزن و شادى هر دو مى‏ تواند داراى حكمت و آثار مثبت و يا منفى باشد. هر دو مى‏ تواند براى امور دنيوى و يا اخروى باشد. افراط در شادى و يا حزن براى امور دنيوى و يا اخروى هر دو نكوهيده است. ظلم‏ ستيزى و ظلم‏ پذيرى نيز نتيجه نوع تربيت آدمى است. وجود انسان‏ها و نسل ستم‏ پيشه محصول نظام تربيتى فاسد است. نظام تربيت دينى به اين مهم بسيار تأكيد دارد. همچنين پارسايى، پاك‏دامنى و مسئوليت‏ شناسى، كمك و يارى به اسلام و كوشش همه‏ جانبه براى گسترش آن، از جمله صفات شيعيان واقعى است.

اين متن شرحى است بر كلام اميرمؤمنان على عليه السلام در باب اوصاف شيعيان واقعى. شوق ديدار معبود، ازجمله اوصاف شيعيان واقعى است كه از ظاهر آيات و روايات به دست مى آيد كه ظرف تحقق آن عالم آخرت است. هرچند ائمه اطهار عليهم السلام و اولياى خاص الهى كه مرگ اختيارى دارند، مى توانند آن گاه كه مشرف به عالم آخرت مى شوند، به لقاء الهى نايل آيند. يكى از راه هاى كسب لقاى الهى اين است كه افزون بر باور لقاء الهى و نعمت هاى محدود بهشتى، بايد توجهمان را نيز به آنها معطوف كنيم. نبايد دلبستگى به لذايذ دنيوى داشته باشيم، همواره ياد خدا را در دل خود زنده نگه داريم و با انس به خدا، خود به خود، دلبستگى ها كاسته مى شود؛ يعنى باور به ابدى و جاودانه بودن پاداش هاى اخروى، از ديگر راه هاى كسب لقاء است. چشم پوشى از حرام و مناجات راستى با خدا و اوليا، زمينه ساز لقاى الهى است.

انسان موجودى اجتماعى است و براى همزیستى مسالمت آمیز ناگزیر به ارتباط با دیگران است؛توسعه هرچه بهتر روابط صحیح اجتماعى افراد یک جامعه بستگى به ارائه تربیت اجتماعى بر پایه فرهنگ آن جامعه دارد. ازآنجا که فرهنگ جامعه ما فرهنگ اسلامى است، بر پیروان این مکتب لازم است به شناسایى نحوه معاشرت مطلوب افراد با دیگران که منطبق بر موازین اسلامى است، اقدام کنند. ازاین رو، معصومان علیهم السلام بهترین الگوى تربیتى بوده و ارائه سیره تربیتى آنان یک ضرورت انکارناپذیر است و در این میان، ارائه دیدگاه هاى تربیتى امیرمؤمنان على علیه السلام بر ضرورت این کار مى افزاید. هدف این پژوهش اثبات برترى نظام تربیتى امیرمؤمنان علیه السلام بر دیگر نظام هاى تربیتى مى باشد.روش پژوهش، توصیفى تحلیلى بوده که طى آن، از تحلیل اسنادى نیز استفاده شده است.نمونه گیرى در پژوهش انجام نشده؛ به عبارت دیگر، کلیه منابع و مراجع مرتبط مورد بررسى واقع شده است.

با پیدایش نظامهای فکری در میان مسلمان، تفسیر های مختلف از اعتقادات، از جمله آموزه ی امامت صورت پذیرفته که در چند دسته عمده فلسفی، عرفانی، کلامی و حدیثی قابل طبقه بندی است. برخی از دیدگاهها نیز از دو یا چند دستگاه مفهومی بهره جسته و نظرگاه خویش را سامان داده اند، به عنوان مثال؛ تلفیق نگاه کلامی و فلسفی، یا عرفانی و حدیثی و یا عرفانی و فلسفی، نقش مهمی در آشکار شدن زوایای مختلف آموزه امامت داشته است. سید حیدر آملی با جاری ساختن عرفان نظری در بستر شیعی، نظام پایه مفهومی عرفان نظری را برای تفسیر امامت به کار گرفته و کوشیده است آن را طبق مبانی عرفانی تبیین و در مواردی که تفسیرهای موجود را در تنافی با مبانی شیعی یافته مردود اعلام کند، چنان که در بحث ختم ولایت شاهد چنین رفتاری هستیم. به لحاظ تاریخی، ولایت در عرفان برگرفته از امامت شیعی و تفسیر عرفانی امامت، وامدار عرفان نظری است. نگاه ویژه و جدید این نوشتار آغازی است برای یک تحول اساسی در بهره گرفتن از نظامهای مفهومی متنوع برای تبیین و تحلیل دقیق تر مسئله. چنان که ملاحظه خواهد شد، بسیاری از احادیث در این قالب معنای دقیق تری یافته است.

انسان، علاوه بر کالبد جسمانی خویش که آشکار و قابل رویت است، دارای نفسی است پنهان که همچون وجود جسمانی، مبتلا به امراض و بیماری‌های گوناگون می‌شود و نیاز به پزشک معالج دارد. بیماری‌های روح، همان رذایل اخلاقی است که موجب هلاکت و بدبختی انسان می‌باشد و درمان و سلامتِ آن، در گرو زدودن این غبارهای نفسانی و آراستگی آن به فضایل است که باعث سعادت و رستگاری اوست. در آغاز تولد، نفس آدمی بسان لوح نانوشته‌ای است که هیچ کمال و سعادت و یا نقص و شقاوتی را واجد نیست؛ بلکه تنها زمینه و استعداد پذیرش آن را داراست و این سعادت و شقاوت، بستگی تام به نوع تعلیم و تربیت و الگوی زندگی وی دارد. اگر نفس آدمی به گونه‌ای باشد که کارهای نیک و پسندیده از آن صادر شود، متصف به فضیلت گشته و انسان، فضیلت‌مدار می‌گردد و اگر نفس به گونه‌ای گردد که افعال زشت و ناپسند از آن صادر شود، متصف به رذیلت و خبث باطن می‌گردد.امام علی ع ، به عنوان الگوی فضیلت و معلم اخلاق، به طرح رذایل اخلاقی و شیوه‌های مبارزه با آن در طول حیات خویش پرداخته‌اند. از دیدگاه ایشان هر صفتی که موجب قرب انسان به خدا و تشبه انسان به حضرت حق گردد، فضیلت و عکس آن رذیلت است. بنابراین رذایل اخلاقی اموری هستند که موجب دوری انسان از خداوند می‌گردند و طبعاً آثار فردی و اجتماعی آن، ناسازگاری و نداشتن روابط حسنه با بندگان و در مقیاس بالاتر با مخلوقات الهی خواهد شد.پژوهش حاضر شامل سه فصل می‌باشد که فصل اول، با عنوان مفاهیم و کلیات بوده، به بررسی معنا و مفهوم رذیلت و اخلاق و ارتباط این دو مقوله و اهمیت اخلاق اسلامی، معیار فعل اخلاقی، بررسی نسبیت اخلاق در اسلام و تصویر جامعه‌ای بدون رذایل اخلاقی در افراد این اجتماع، پرداخته شده است.فصل دوم به طور گسترده‌تری نفس انسانی را مورد کنکاش قرار داده، افراد را در برابر نیروهای مختلف آن دارای خلق و خوی‌های متفاوت می‌داند و نیز به ریشه‌های اخلاق رذیله از دیدگاه امیرالمومنین، پرداخته و آن را حاصل وسوسه‌های نفس شیطانی، که با نام «نفس اماره»، مطرح می-باشد، دانسته، راهکارهای مقابله در برابر این نیروی منفی که در واقع برای امتحان بشر در صحنه‌ی دنیای فانی بوجود آمده و در نهاد بشر، از سوی خالق زیبایی‌ها مستقر گشته، بیان نموده است. در حقیقت، جوانه‌‌های فضایل، با مرگ خزان‌گونه‌ی رذایل، سر بر می‌آورند و با مراقبه دائم، رشد کرده، به سر حد کمال می‌رسند؛ نیز در این فصل، مراحل پیراستن دل از این آلودگی‌ها با توجه به کلام و منشِ الگوی انسان کامل، امیرالمومنین، ‌ذکر گردیده است.فصل سوم نیز با عنوان «عمده‌ترین رذایل اخلاقی و روش‌های مبارزه با آن‌ها» می‌باشد که به شمارش مهم‌ترین رذایل اخلاقی که منشأ و ریشه‌ی بسیاری از رذایل دیگر می‌باشد، و نیز روش‌های معالجه‌ی آن از دیدگاه مولی علی ع، پرداخته شده است. اگر چه رذایل بی‌شماری وجود دارد و در طول زمان، انواع جدیدی از رذایل، بوجود می‌آیند، لیکن شناخت چند نمونه‌ی ذکر شده در این پژوهش و مطالعه روش‌های درمان آن از دیدگاه مولای متقیان، به عنوان کلیدی است برای شناخت و درمان سایر رذایل اخلاقی.

مقاله حاضر در پی پاسخ به این سوال است که آیا رواج نگرش عرفانی مزاحم اندیشه و عمل است و موجب رخوت و رکود اجتماعی می شود؟ در جهان اسلام، شواهد تاریخی بر واقعیتی جز این دلالت دارد. ما به تحلیل موضع خواهیم پرداخت و شواهدی ذکر خواهیم کرد از نهضتها و انقلابهایی که توسط عرفا صورت پذیرفته اند، یا به دست کسانی که تحت تاثیر اندیشه های عرفانی بوده اند.

از دیدگاه مولانا، رابطه‌ی مطلوب انسان با خداوند رابطه‌ای تحکم‌آمیز (زاهدانه) یا توافق مبتنی بر حقوق و وظایف (تاجرانه) نیست؛ بلکه این دو رابطه‌ گرچه کارکردهای مثبتی دارند، در حقیقت دارای ارزش ابزاری هستند و نه ارزش ذاتی و صرفاً برای کسانی مفیدند که توان دستیابی به رابطه‌ی عاشقانه را ندارند؛ اما رابطه‌ی مطلوب میان انسان و خداوند رابطه‌ای عاشقانه است که ویژگی‌ها و مؤلفه‌هایی دارد که عبارت است از: اراده‌ی معشوق را اراده‌ی خود دانستن، توجه انحصارگرایانه، تمایل به یکی‌شدن با معشوق و رنج عاطفی.

در امثال و حکم عربی شهرت دارد که «کلام الملوک، ملوک الکلام » ، این سخنی به غایت حکیمانه است، نهج البلاغه مولا امیرالمؤمنین که الحق «اخ القرآن » نام گرفته نیز مصداق عالی این سخن حکمت آمیز است، زیرا از زبان و قلم بزرگ مردی تراویده که در جهان سخنوری یگانه بوده کلامش سرآمد کلام هاست از همین روی درباره این اثر جاودانه گفته اند «فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق » . آری، امام مؤمنان در عرصه سخنوری گوی سبقت از همگان ربوده و توسن بلاغت را در میدان فصاحت بی مهابا تازانده و هیچ کسی یارای هماوردی با او را ندارد، و نه تنها هم کیشان امام متقین بر بی رقیبی وی اذعان دارند، بلکه سخنوران غیر مسلمان هم بر این امر گواهند، و جز این نیست که کلام امام علی (ع) مؤید از جانب حق است و از زبان و قلمی تراویده که در شهر علم نبی (ص) بوده است .

در پرتو پیام امام به کنگره هزاره نهج البلاغه که در سال 1360 صادر گردید حاوی نکات و مطالب مهمی است که در این مقاله شرح و تفسیر بخشی از آن تقدیم میگردد.

حکومت به معنای رهبری و فرمانروایی جامعه،ضرورت هر جامعه ای است؛زیرا اجتماع بدون حکومت ،موجب هرج و مرج می شود و این حکومت است که تنظیم کننده امور فرد و اجتماع ،اجرا کننده حدود و حقوق و تأمین کننده عزت و استقلال جامعه انسانی و یا توسعه و تکامل علوم و فنون بشری است.در تمام جوامع بشری تا آنجا که تاریخ نشان می دهد،نوعی حکومت وجود داشته است:حکومت قبیلگی،پادشاهی و نیز حکومتهایی از نوع آنچه در دنیای مدرن امروز وجود دارد .در دین اسلام هم مسأله ضرورت حکومت در روایات اسلامی بازتاب گسترده ای دارد،به عنوان نمونه،امیر المومنین علی (ع) در جواب خوارج که حکومت را فقط برای خدا می دانستند،فرمودند:«مردم به زمامداری نیک یا بد نیاز مندند.» در زمان معاصر حضرت امام خمینی(س) معتقدند که تنها در سایه حکومت است که زمینه ی عمومی اصلاح زندگی دنیا و آخرت میسر می شود و دلایل عقلی و نقلی فراوانی برای اثبات ضرورت وجود حکومت مطرح کردند.اسلام دین جامعی برای سعادت بشر،در همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی هر عصر و نسل است و تا زمانی که حیات بشری در دنیا برقرار باشد ،برای او برنامه دارد.احکام و برنامه های اسلامی از قوانین کلان اقتصادی،سیاسی،حقوقی و اخلاقی گرفته تا احکام جزئی،نشان می دهد که حکومت ،لازمه اجرا و اقامه آنهاست و بدون آن،زمینه ی اجرای بسیاری از احکام، محدود شده و برخی نیز تعطیل خواهند شد؛ بنابراین برقراری حکومت شرط تحقق دین و اجرای احکام و حدود آن است.در این رهگذر ، هر گونه نگاه مادی به حکومت از باب ریاست طلبی ،قدرت طلبی،منفعت طلبیو...نکوهش شده و ردّ گردیده است و انگیزه حکومت،پذیرش مسئولیت و امانت الهی است که ابتدایی ترین و ضروری ترین عنصردر آن، اقامه عدل و نفی باطل است.حکومت مطلوب حضرت علی (ع) در عصر حضور امام معصوم(ع)،حکومت شخص منصوصِ معصوم افضل از جانب خداوند متعال است که از عصمت و اعجاز برخوردار است و حکومت مطلوب حضرت امیر(ع) در عصر غیبت ،حکومت مبتنی بر عدالت ، قانون خدایی با رأی و نظر مردم است.در سایر موارد نیز ،حکومت از باب ضرورت و به عنوان شرّی اجتناب ناپذیر، مطرحمی شود.حکومت ایده آل امام علی(ع) ،در هریک از اشکال نامبرده (منصوص الهی یا در عصر غیبت و عدم حضور شخص معصوم ) در اصل به معنای مدیریت و رهبری و هدایت و محبت و خدمت به جامعه و مردم و در جهت رساندن آنها به سعادت دوجهانی است و در آن نشانه ای از تسلط محوری ، استبدادو خیانت وجود ندارد.در همین ارتباط است که از مهمترین شاخصه های حکومت آن حضرت می توان به خدامحوری ،عدالت محوری،حق جویی،مشارکت مردم،نظارت و پاسخگوئی،مردم داری،اصلاح طلبی و ... اشاره کرد.بطور کلی امیرالمومنان(ع) انگیزه خویش را از پذیرش حکومت ،دفاع از مظلومان و سرکوب ستمگران می خواند،از اینرو پیوسته در ادای وظایف الهی و اجرای احکام و اوامر رسول خدا(ص) و اداره کشور و فرماندهی ارتش،با قدرت تمام ،عمل می کرد،در عین حال از متواضع ترین و خوش مشرب ترین افراد بود.در نتیجه حکومت علوی ؛یعنی حکومتی که آرمانش ،تأمین سعادت مادی و معنوی،توجه به رشد و بالندگی و هدایت مردم ،اقامه حق و دفع باطل،تحقق عدالت،تأمین امنیت،تأمین رفاه عمومی و ...است.از این رو محروم شدن مسلمانان از این حکومت ،بالاترین و غم انگیزترین مصیبت در تاریخ اسلام به شمار می رود که باید به خاطر از دست دادن آن ،همواره اشک ماتم ریخت.امام خمینی(س) در این باره می فرمایند:«بالاترین مصیبتی که بر اسلام وارد شد،مصیبت سلب حکومت از حضرت امیر(سلام الله علیه) بود و عزای او از عزای کربلا بالاتر بود.»تجربه حکومت امام علی(ع)،سودمند و مفید برای صاحبان تمامی گرایشهای سیاسی است که درباره چگونگی عمل کردن دولت به وظایف خود و عدم سرپیچی از خواسته های جامعه و سوار نشدن بر شانه های آن، می اندیشند.امام علی(ع) می خواست حکومتی تشکیل دهد که تمام برنامه هایش برای مردم روشن باشد و این همان حکومت مردم بر مردم است که در آن بالاترین شکل خودمختاری و ابراز شخصیت تحقق می یابد.این حکومت عملی مردم است.امام خمینی بعنوان یک عالم شیعی و پیرو حضرت علی (ع) در عرصه سیاست و حکومت وفاداری و اطاعت از حضرتش را مورد توجه قرار داده و با تأسی به او حکومت مورد نظر و مطلوب خویش را با الهام کامل و همه جانبه از فرامین و سیره آن حضرتمطرح ساخته است و در این جهت دیدگاه او در طول اندیشه و دید گاه و سیره حضرت علی (ع) مطرح می گردد.حکومت مطلوب امام خمینی(س) در عصر غیبت امام عصر(عج)،حکومت جمهوری اسلامی ایران است که کلمه جمهوری شکل حکومت پیشنهاد شده را مشخص می کند و کلمه اسلامی محتوای این حکومت را بیان می کند.ریشه مبانی اندیشه حکومتی امام خمینی(س) را می توان در قرآن و سنت معصومین بویژه حضرت علی (ع)پیدا کرد و ایشان با تکیه بر اصول و مبانی اسلام توانست تحولی عظیم در جامعه ایجاد کند و جمهوری اسلامی را رهبری نماید.به ویژه اینکه در سخنرانی های مکررشان بر پیاده کرددن الگوی حکومت علوی در جامعه اسلامی تأکید می کردند و می فرمودند که حکومت جمهوری اسلامی از رویه امام علی(ع) الهام خواهد گرفت ولی متکی به آرای عمومی ملت است.دلایل مطلوبیت حکومت امام علی(ع) از دید امام خمینی(س)،وجود یک حاکم و زمامدار عادل و عالم به قوانین الهی در جامعه است که می تواند برای مردم و جامعه ،عدالت و امنیت و تربیت و رفاه و...را به ارمغان بیاورد و زمینه سعادت مادی و معنوی آنها را فراهم سازد .آن حضرت(ع) در حکومت خود از حوزه شعار دادن تو خالی و از محدوده الفاظ گذشت و عدالت را در عمل و کردار نشان داد .اساس حکومت امام علی(ع) برپایه تقوا ،عدالت ،علم ،خدمت به مردم و...استوار بود.در یک کلام ،حکومت علوی،حکومت عدل الهی بود.در حکومت علوی قانون اساسی،حکم خداست و فقط همین قانون ،لازم الاجرا است.مجری قانون و حاکم جامعه ،امام معصوم(ع) استو هدف او برقراری عدلو قسط و اصلاح امور دینی و دنیوی مردم است که این هدف را در مدت حدد 5 سال حکومت خود ،در جنبه های مختلف حکومت نشان داده است و سیره سیاسی و دستورات حکومتی ایشان ،اکنون پس از 1400 سال ،هنوز راهنمای عمل در نظام جمهوری اسلامی ایران است.دوران حکومت امیر المومنین(ع) فصلدرخشانی را درتاریخ حکومتهای جهان رقم زد.در جامعه ،حکمرانان بسیاری از پی هم آمده اند و هر یک به عدالت یا ظلم و ستم بر مردم حکومت کرده اند،اما در میان آنان ،بعد از پیامبر اکرم(ص) ،پیشوایی عادلتر و رهبری با درایت تر از علی(ع) به خود ندیده است.معمار نظام جمهوری اسلامی ایران ،حضرت امام خمینی(س)،تمام تلاششان این بود تا حکومت حضرت علی(ع)، را به عنوان الگوی حکومت مطلوب خویش قرار می دهد و در سیره عملی خویش همواره از ایشان درس می گرفتند.امام خمینی(س)با استفاده ازجامعیتی که درخصوص مکتب انبیا وائمه معصومین(ع)داشت،توانست امتی را بیدار کند و حکومتی را بنیان نهد که ریشه در تفکرات دینی داشته و قانونش قانون الهی باشد.ایشان به معنای واقعی کلمه بزرگترین احیاگر تفکر دینی در عصر حاضر به شمار می رود و اندیشه وعمل او نه تنها مسلمین و دین اسلام را جان تازه ای بخشید،بلکه سایر مکاتب و گرایشها و مذاهب الهی نیز تجدید حیات یافتند.حضرت امام خمینی(س) در موارد مختلفی از جمله، ضرورت وجود حکومت در جامعه ،جایگاه حکومت که به عنوان وسیله ای است برای رسیدن به اهداف متعالی،خاستگاه الهی حکومت با مقبولیت و رضایت مردم ،اهداف و وظایف حکومت ،شرایط و صفات زمامدار برای اداره حکومت اسلامی، متأثر از حکومت علوی بوده اند.تنها تفاوت حکومت این دو بزرگوار در شکل حکومتو ساختار آن است که حکومت امام علی(ع) حکومت ولائی است که اماممعصوم(ع) در رأس آن قرار دارد ولی حکومت امام خمینی(س) حکومتی است که به علت غیبت امام معصوم(ع)،عالم دینی (ولی فقیه) عادل در رأس آن قرار دارد.همچنین در ساختار حکومت این دو رهبر، اختلافات و تفاوتهایی دیده می شود که به علت تفاوت زمانی و شرایطی محیطی، ساختار حکومتی امام خمینی(س) نسبت به حکومت امام علی(ع) پیچیده تر شده است.