جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اهمیت بسیار، کاربردی بودن، و فراشمولی دستورهای عهدنامه مالک، که در گشودن معضلات و رفع موانع حکومتی، اجتماعی، به نحو تام مؤثر بوده است، ذهن و خرد دانشوران و اندیشه‏ورزان را در دوران‏های گونه‏گون، نسبت به شرح، ترجمه و حاشیه بر آن، شورانده و افروخته است.شمار آنچه تا کنون، فقط در شرح این مبارک عهد، نگارش شده است را، فزون از 50 کتاب دانسته‏اند.این عدد تنها شامل آثاری است که به شرح آن پرداخته‏اند؛چه‏ ده‏ها کتاب بر جای مانده از نویسندگان پیشین و معاصر هست، که آن نامه شریف را به نظم کشانده، و یا به لغت‏های پارسی، اردو، ترکی و انگلیسی ترجمه کرده‏اند. یکی از پربرگ‏ترین و نیز پربارترین آثاری که در شرح عهدنامه مالک اشتر قلمی شده است، کتاب(هدایات الحسام فی عجائب الهدیات للحکام)، تألیف، میرزا محمد بن حسین بن علینقی همدانی است، که بسال 1308 ه.ق قلمی شده است.

از آنجا که نهج البلاغه، متنی ادبی در حد اعلای بلاغت است، و از سویی واژه، بن مایه ادبیات به شمار است، ناگزیر، شارح می‌ بایست، پیش از هر اقدامی، به تفسیر الفاظ غریب و بیان مفردات آن همت ورزد. ابن ابی الحدید نیز به عنوان بزرگترین و مشهورترین شارح این کتاب ارزشمند و ماندگار، به تفسیر واژگان و بیان الفاظ غریب آن توجه ویژه ای مبذول داشته، و اساس شرح خود را بر آن نهاده است. از این رو، در این مقاله، به بررسی روش لغوی شرح ابن ابی الحدید، از میان دو شیوه تقلید و اجتهاد پرداخته شده است. منابع لغوی که شارح، در شرح مفردات بر آن تکیه کرده است، گرچه در آغاز به شیوه تقلید مربوط است، ولی تقلید و نقل صرف را در بر نمی ‌گیرد؛ زیرا در شرح، بیشترین نمود با اجتهاد است. وی مفردات را چونان یک مجتهد منتقد تفسیر کرده است، آرا و نظرات لغوی دیگران را در بوته نقد گذارده، برخی را بر برخی ترجیح می ‌دهد، و در اجتهادش به قرآن و حدیث و صرف و نحو و بلاغت و سیاق و فروق اللغه و دیگر موارد از این دست، استناد می‌ ورزد. همچنین، اثرپذیری وی از مکتب کلامی ‌اش، در شرح واژگان نیز به وضوح دیده می ‌شود.

شرح على المائة کلمة لاميرالمؤمنين على بن ابى طالب ‏(عليه السلام): ابن ميثم صد کلمه از کلمات قصار اميرالمؤمنين(ع) را برگزيد و به شرح آنها پرداخت. در اين شرح به نکات ادبى، فلسفى، دينى، اخلاقى و اجتماعى اشاره شد. بيشتر مطالبى که وى از کتاب شفاى ابوعلى سينا و شرح الاشارات خواجه نصيرالدين محمد طوسى نقل کرده، به صورت تلخيص آورده است. او در مقدمه بحث‏هاى علمى پر محتوايى کرده است. وی در مقدمه می‌گوید اين کلمات را به دلیل ممتاز و برتربودن آنها از ديگر کلمات حکمت‌آميز آن حضرت انتخاب نکردم، بلکه علت انتخاب آنها اين بوده که افزون بر فصاحت، از اختصار برخوردار هستند. ابن ميثم اين شرح را براى وزير شهاب‌الدين مسعود بن گرشاسف نوشت. اين کتاب در سه قسم است : الف) مبادى و مقدمات که در پنج فصل مى‏ آيد. ب) مقاصد که همان شرح الکلمات المائة باشد و در سه فصل است: 1. آنچه متعلق به عقل و جهل است در 22 کلمه. 2. آنچه متعلق به اخلاق و آداب است در 32 کلمه. 3. آنچه متعلق به مواعظ و حکم مى‏باشد در 46 کلمه. ج. داراى فصولى است که همه در لواحق و متممات است. ابن ميثم اين اثر را «منهاج العارفين في شرح کلمات اميرالمؤمنين» ناميد. نسخه خطى که تحرير آن به سال 855 ق به اتمام رسيد، به شماره اموالى 7734، به زبان عربی و در 86 ورق در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد. آغاز نسخه: بسمله، اللهم یا ذا الجلال و الاکرام؛ و انجام آن: ما انطمش عن عینک اثره ... و حسبنا الله و نعم الوکیل. ‌ نسخه‏ ى ديگرى از آن در کتاب‏هاى اهدايى سيدمحمد مشکوة و کتابخانه کاشف الغطاء موجود است. اين کتاب با تصحيح و تعليق مير جلال‌الدين حسينى ارموى محدث در قم از سوی جامعه مدرسين حوزه علميه در سال 1342ش و در 332 صفحه چاپ شد. علاوه بر اين چاپ، اين شرح بارها به وسيله مصحح مذکور تجديد چاپ گرديد. يک بار در سال 1390ق/ 1347ش، بار دیگر در سال 1361ش به ضميمه دو اثر ديگر و در نهایت درسال1377 ش. اساس نسخه تصحيحى سيدجلال الدين ارموى، به وسيله حسن بن محمد بن على بن مشرّف العيثانى استنساخ شد و تاريخ کتابت آن سال 770ق است. ترجمه فارسى اين اثر با عنوان «شرح صد کلمه اميرالمؤمنين على بن ابى طالب‏ عليه السلام» توسط عبدالعلى صاحبى در مشهد و به وسيله بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى در سال 1370ش و در 387صفحه به چاپ رسيد.

ابن ابی الحدید از شارحین نهج البلاغه و از نویسندگان برجسته قرن هفتم هجری است. از نکات بارز شرح ابن ابی الحدید بر نهج البلاغه تسامح نویسنده می باشد که با سعه صدر از دیدگاه های مذاهب مختلف برای پربار نمودن اثرش استفاده کرده است. در این مقاله ریشه های سعه صدر مؤلف و شواهد آن در این اثر بیست جلدی نشان داده شده است. این تسامح باعث شده است، کتاب یک طرفه و متعصبانه نوشته نشده و استدلال های عقلانی محور بحث ها باشد و در نتیجه جذابیت بسیاری پیدا نماید. تعصبات جزئی در برابر تسامح کلی کتاب ناچیز است. تولد ابن ابی الحدید در منطقه شیعی مدائن و تحصیل در نظامیه بغداد و شرکت در جلسات علمی از سنین جوانی، همچنین بهره گیری از استادانی با مذاهب مختلف، باعث شکل گیری چنین روحیه ای در وی شد، که شواهد آن، در بیان مناظرات و حتی دشنام های مخالفان، استفاده از کتب آنان و پذیرفتن برخی دلایل منطقی آنان دیده می شود.

ابن ابی الحدید یکی از بزرگ ترین و مهم ترین شروح نهج البلاغه را نگاشته است. این شرح که حاوی اطلاعات مهم تاریخی است از جمله درباره امام حسین علیه السلام است شایسته بررسی و نقد از زوایای مختلف است. مقاله حاضر پس از مروری کوتاه بر روش تاریخی شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید و ویژگی های آن روایت های تاریخی این کتاب درباره امام حسین علیه السلام را در محورهای زیر مورد بررسی قرار داده و حسب نیاز به بررسی تطبیقی آن با دیگر منابع پرداخته است: رویدادهای پیش از امامت امام حسین علیه السلام، کینه ورزی ها نسبت به خاندان امام حسین علیه السلام، پیش گویی های مربوط به رویداد کربلا، اظهار نظر درباره جایگاه امام حسین علیه السلام و جزئیات رویداد کربلا.

شرح حکم نهج البلاغه نوشته شیخ عباس قمی ، (متوفی به سال ۱۳۵۹ ه. ق) است که به زبان عربی است که شرحی است، بر حکمت‌های نهج البلاغه امیرالمومنین علیه‌السّلام . مؤلف محترم ضمن ترتیب حکمت‌های نهج البلاغه براساس حروف الفباء بر هر کدام از آن‌ها، شرحی کوتاه نگاشته است. تبیین لغات مشکل، توضیح مراد از حکمت و آوردن نمونه‌هایی از اشعار برای تبیین مفهوم حکمت از جمله کارهایی است که مؤلف محترم در این کتاب انجام داده است. وی در این کتاب حکمت‌های نهج البلاغه را به ترتیب حروف الفبا ذکر کرده و آن‌ها را به گونه‌ای موجز و مفید بیان کرده است. گه گاه نیز در ضمن شرح به مسائل مهم تاریخی، ادبی و دینی اشاراتی دارد. او در مواضع بسیار، از کتاب‌های شرح ابن ابی الحدید و ابن میثم بحرانی بهره جسته، که مصحح در جای خود به آن‌ها اشاره کرده است. روش تصحیح کتاب- آن گونه که مصحح ذکر کرده است- استخراج منقولات و مقابله آن‌ها با منابع اصلی از کتاب‌های زبان، ادبیات، تاریخ ، حدیث و دواوین شعرا است. علاوه بر این ضبط اعلام و ضبط صحیح متون لغوی و شعری و اضافه نمودن تعلیقات لازم در حواشی کتاب، از جمله کارهای دیگر مصحح است. در پایان کتاب نیز فهرست جامعی از آیات کریمه، ابیات به ترتیب قوافی، امثال فارسی، اعلام اشخاص و اماکن و منابع و مآخذ ذکر شده است.

حدائق الحقائق في شرح نهج‌البلاغة اثر قطب‌الدين كيدرى بيهقى كه در آخر شعبان سال 576 ه.ق به زبان عربى، در شرح نهج‌البلاغه سيد رضى نوشته شده است. چنانچه از اين شرح بر نهج‌البلاغه بر مى‌آيد، از سه شرح منهاج البراعه راوندى و معارج نهج‌البلاغه و شرح وبرى گرفته و عبارت‌هاى اين‌ها را جاى جاى آورده است و خود هم بندهايى در شرح افزوده است. در آغاز شش بيت عربى در ستايش نهج‌البلاغه آورده و پس از خطبه بحثى است، در اقسام البلاغه و احكام‌ها، سپس چهارده نوع از صنايع بديعى از منهاج البراعه نقل شده است. آنگاه شرح آغاز مى‌شود.

این مقاله به کتاب شناسی نهج البلاغه می پردازد. در این مقاله فهرست جامعی از ترجمه ها، شروح، گزیده ها و کتاب های موضوعی درباره نهج البلاغه ارائه می شود.