جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مواهب علیّه یا تفسیر حسینی از تفاسیر مشهور قرن نهم هجری، تألیف کمال الدّین حسین واعظ کاشفیبه زبان فارسی است. افزون بر مواهب علیّه، وی تفاسیر دیگری به زبان فارسی دارد همانند جواهر التفسیر لتحفه الامیر، جامع الستّین یا تفسیر سوره یوسف. این تفسیر بر مشرب عارفان نوشته شده و البته در عبارت‌پردازی‌های ادبی نیز برجسته بوده و در آن به اقوال عارفان و صوفیان، نظیرِ ابن عربی، قشیری، سنایی، مولوی و عطّار نیشابوری چه در نثر و چه در نظم، فراوان تکیه شده است.در مواهب علیّه تفسیر عرفانی به مثابه یک روش تفسیری دیده می‌شود و مفسر آن، بر این باور است که الهامات و واردات قلبی عارف می‌تواند مقصود الهی از آیات قرآن باشد. علی‌رغم عرفانی بودن تفسیر مواهب علیّه، وجوه کلامی نیز در آن برجسته می‌نماید گرچه نمی‌توان به طور قاطع گفت وی از مشرب کلامی خاصّی مانند کلام شیعی یا معتزلی و یا اشعری دفاع کرده، چرا که رگه‌هایی از هرکدام از این رویکردهای کلامی در آن به چشم می‌خورد و شاید راز قطعی نبودن مذهب وی هم در همین نکته نهفته باشد. با این وصف، بر اساس گزارش افندی، این نکته که فیض کاشانی به توصیه شاه عباس دوم،این تفسیر را اصلاح کرده و نام تنویر المذاهب بر آن نهاده است حاکی از غلبه یافتن اندیشه‌های کلامی اهل سنّت در این تفسیر است. این تنوّع و رویکردهای گونه‌گون کلامی در تفسیر، از یک سو محصولِ پیچیدگی عصر وی و تنوّع نگرش‌های مخاطبانش و استقبال عامّه از این تفسیر و از سوی دیگر کوشش کاشفی برای جلب رضایت همه مخاطبان بوده است. بهره‌گیری از دیدگاه‌های تفسیری کشف الأسرار در فراز و فرودهای تفسیر مواهب، انگاره و فرضیه تأثیرپذیری از این تفسیر کهن و عرفانی را پیش روی محققان قرار داده است. این بهره‌گیری بر اساس نوبه سوم کشف الأسراربوده که یکسر، عرفانی است. تأثیر کشف الأسرار بر مواهب به گونه‌های مختلفصورت گرفته است، از اقتباس عین عبارات یا مضامین آن، همراه با استناد به اقوال بزرگان عارف گرفته، تا تأثیر مبانی عرفانی و مفسران عارف نظیر، تأویل‌گرایی و توجه به جنبه‌های باطنی آیات قرآنی و بسنده نکردن به معنای ظاهری .

محمد طاهر بن عاشور، عالم، فقیه و مفسّر معاصر تونسی است که این رساله در پی ارزیابی مبنا و رویکرد های وی، به کنکاش در تفسیر گران سنگ التحریر و التنویر پرداخته است. روش ابن عاشور به عنوان مفسری عقل گرا، روش تفسیر قرآن به قرآن است. وی با بهره گیری از تسلط فراوان خود بر ادبیات غرب خصوصاً علم بلاغت و شعر کهن عرب، و با تکیه بر شناخت عمیق واژه شناسی، جلوه ای ادبی به تفسیر خود بخشیده است که بیش از هر چیز، روشن گر وجوه مختلف اعجاز بیانی قرآن می باشد. ابن عاشور درمان و راه حل مشکلات و دردهای جوامع مسلمان را رجوع به قرآن و تطبیق عملی آن در زندگی می داند از این رو تفسیر او، دارای رویکردی اجتماعی سیاسی نیز می باشد. در مسایل کلامی نگاه او اشعری است مگر در مواردی اندک که به دیدگاه معتزله گرویده است. وی به موضوعات علوم قرآنی گاه به صورت گسترده مثل موضوع اعجاز قرآن، قرائات، ترتیب آیات و سور و قصه های قرآن و گاه به صورت گذرا در تفسیر آیات مربوطه، پرداخته است. عدم اهتمام ابن عاشور به روایات صحیح یا متواتر اسباب النزول ذیل آیات نازل شده در شأن اهل بیت مانع از آن شده که مؤلف بتواند در تفسیر این آیات راه صواب را بپیماید و در نتیجه تفسیر خود را از بیان مقام و منزلت این بزرگواران محروم نموده است.

از قرن ‎۴ هجری قمری که سیدرضی(ره)، فرازهای بلیغ کلام حضرت علی(ع) را گردآوری کرده است تا به امروز، عده بسیاری از دانشمندان شیعه و سنی به توضیح و شرح جملات او پرداخته اند و هر کدام شیوه و ذوق خاص خود را نیز نشان داده اند. از آنجائی که ائمه(ع) مفسر کلام خداوند هستند. شناخت ممتازترین روش، در تبیین کلام آنها، ضرورت پرداختن به روشهای شارحان را می نمایاند. شرحهای نهج البلاغه از نظر روش ارائه مفاهیم دارای اقسامی هستند. علامه محمدتقی شوشتری، یکی از دانشمندان معاصر علوم اسلامی است که به تبحر در حدیث و رجال شهرت دارد. در شرح ‎۱۴ جلدی نهج البلاغه خویش که به صهج الصباغه موسوم است، روش منحصر به فردی دارد. این تحقیق در پنج فصل آماده گردیده است که فصل اول (کلیات) به تبیین موضوع، ضرورت و بیان روش تحقیق اختصاص دارد و فصل دوم، شامل زندگی نامه سیدرضی و بیان اقسام شروح نهج البلاغه براساس شیوه ارائه مفاهیم ونیز ذکر نام تعدادی از شارحان متقدم و متأخر و گزارشی از مهمترین شرحها و مؤلف آنها می باشد، در فصل سوم دوران و محیط زندگی و زندیگنامه علامه و آثار علمی او و ویژگیهای معنوی او معرفی شده است. در فصل چهارم شخصیت علمی او و روش او مورد بحث قرار گرفته است همچون استناد به آیات قرآن و روایات ائمه(ع) استفاده از تاریخ و بعد نوآوری و امتیازات بهج الصباغه بیان شده است که شامل موضوعی بودن شیوه تنظیم، دیدگاه نقادانه نسبت به روش جمع آوری نهج البلاغه ومطالب شرحهای دیگر همچون شرح ابن ابی الحدید می باشد. یافتن تصحیفات و تحریفات در متن نهج البلاغه ره آورد دیگر علامه است که از طریق تطبیق نسخ و مقایسه مدارک نهج البلاغه به دست آمده است. فصل آخر به جلوه های ادبیات عرب در این اثر و موضع مؤلف نسبت به علوم طبیعی و همچنین طریقه اثبات اصول عقائد شیعه اختصاص یافته است. اگر چه روش شناسی تفاسیر قرآن، بسیار انجام پذیرفته است و لیکن در زمینه روش شناسی شروح نهج البلاغه، این پایان نامه، از اولین تلاشها محسوب می گردد.

در این پژوهش روش استاد محمد صادقی در تفسیر صالفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة مورد بررسی قرار گرفته و مطالب آن در سه فصل تنظیم گردیده است. فصل اول: کلیات، که شامل دو بخش است؛ ابتدا زندگی نامة مؤلف براساس مصاحبه با خود ایشان و منابع موجود، گزارش شده و در بخش دوم منابع مورد استناد مفسر همراه با توضیحی از مهم ترین آنها و نحوة بهره گیری مفسر از این منابع توضیح داده شده، سپس توصیف مختصری از تفسیر صالفرقان ارائه گردیده است. فصل دوم: که اصلی ترین و محوری ترین فصل تحقیق است شامل سه بخش می شود؛ بخش اول مربوط به مبانی تفسیر الفرقان است و ابتدا دو واژة تفسیر و تأویل و مباحث پیرامون آن، مورد بررسی قرار گرفته و به دیدگاه مفسر در این زمینه پرداخته شده و سپس مبانی تفسیر الفرقان نظیر: حجیت ظواهر قرآن، بواطن قرآن، محوریت قرآن (عدم نیاز به بررسی سندی روایات به عنوان پیامد این مبنا شرح داده شده است)، عدم اعتماد قرآن بر باطل و عدم تواتر قرائات سبع کاویده شده است. در بخش سوم به روش تفسیری الفرقان پرداخته شده است و با توجه به عمده ترین مستندات مورد استفادة مفسر یعنی قرآن و سنت، موارد ونحوة به کارگیری این مستندات ارزیابی گردیده و به این نکته اشاره شده است که مفسر، تفسیر قرآن با قرآن را راهی برای دستیابی به نخستین معانی و مفاهیم قرآنی در چارچوب دلالت مطابقی آیه می داند و روایات به عنوان وسیله و ابزار، جهت ارائه نمونه ها ومعانی پنهان آیات و بیان مصادیق مورد استفاده قرار گرفته است. بخش سوم به گرایش های تفسیر الفرقان اختصاص دارد و مهم ترین گرایش های مفسر همچون: علمی، فقهی، اجتماعی وکلامی به پژوهش نهاده شده است. در این میان نظرات فقهی مفسر در نوع خود بدیع و تازه است. و بالاخره در فصل سوم عمده ترین مباحث علوم قرآنی در تفسیر الفرقان، مورد بررسی قرار گرفته است که عبارتند از: محکم و متشابه، اعجاز، اسباب نزول، تحریف ناپذیری قرآن، نسخ در قرآن./

روش شناسی تفسیر معصومان(ع)

علم و دین به لحاظ نظری دو جنبه متفاوت از فهم انسان و به لحاظ عملی دو مشغله بنیادی او به شمار می آیند. از آنجا که علم و دین، هر دو درباره حقیقت اظهار نظر می کنند، به ناچار پرسش در خصوص ارتباط میان آنها مطرح می شود. دیدگاه های تمایز، تعارض تلاقی و تأیید و مکملیت هر کدام به یک دغدغه اصیل از نحوه ارتباط میان علم و دین توجه کرده و در عین حال حاوی نقاط ضعف و اشکالات اساسی می باشند. روش شناسی برنامه های پژوهشی لاکاتوش، مدل مناسبی برای تبیین نظری نحوه ارتباط میان علم و دین به شمار می آید. با تعدیل در برنامه پژوهشی لاکاتوش می توان نظریات علوم تجربی را به برنامه های علمی– فلسفی و الهیات ادیان توحیدی را به برنامه های دینی فلسفی مبدل ساخت. با ارائه رهنمودهای ایجابی و سلبی در این خصوص، رابطه میان علم و دین را به یک گفتگوی سازنده و غنا بخشی متقابل تبدیل کرد.

قرآن مجید اعتقادنامة اسلام آورندگان و آخرین کتاب آسمانی است که راه های هدایت را از زبان خالق یکتا تبیین نموده و با شیوه ای منحصر به فرد آنها را به سوی سعادت ابدی، راهنمایی نموده است. اصول اصلی اعتقادی در همة ادیان الهی، اعتقاد به مبدأ ودر پی آن اعتقاد به معاد است که از سویی اصل و اساس ایجاد انسان و از سوی دیگر، منتها و بازگشت وی را، روشن می نماید. علاوه بر کتب آسمانی، اندیشمندان خداگرا و فیلسوفان و متکلمان الهی برای تصحیح اعتقادات بشریت نسبت به دو اصل یاد شده از راههای گوناگون عقلی فلسفی به اثبات مبدأ و معاد پرداخته اند. در جستجوی آن بودیم تا بدانیم: رویکرد قرآن برای دعوت به نظام صحیح اعتقادی چگونه است و از چه راه هایی برای دعوت به سوی خدا و معاد بهره جسته است. آیا طریق عقلی فلسفی محض در اثبات مبدأ، با روش قرآن مطابق است و نیز آیا راه های دعوت قرآنی همچون بسیاری از طرق عقلی فلسفی دچار پیچیدگی و غموض است؟ تفاوت رویکرد قرآنی که شامل هدایت عامة مردم است با روش های فلسفی کلامی که مخصوص خواص و بخشی از عقلای جامعه است، در چه می باشد؟ راز این مهم را چنین دریافتیم که: دیدگاه قرآن در دعوت به توحید بر مبنای فطرت بوده و اصلی ترین طریق شناخت خدا، رجوع به فطرت پاک انسانی، معرفی شده است که این ریق گرچه در میان فلاسفه و متکلمان نیز مطرح گردیده، ولی هرگز به مثابة اصلی ترین راه در نظر گرفته نشده است و راه های عقلی، راه های اصلی تر به شمار آمده اند. البته قرآن مجید راه شناخت آیاتی با استفاده از ابزار گوش و چشم را عام ترین روش هدایت برای همة افراد جامعه معرفی نموده و سپس تفکر عقلی در آیات را با چاشنی ادلة عقلی کلامی، مزین نموده است. در موضوع اثبات معاد نیز قرآن از راه های عقلی برای اثبات معاد (معاد هست) استفاده ننموده است، بلکه از طریق اخبار مخبر صادق یا همان برهان نقلی از جانب پیامبر(ص) که پیام رسان خدای متعال است، به اثبات معاد پرداخته است. البته براهین متعددی برای ضرورت وجود قیامت (معاد باید باشد) در قرآن اقامه شده است، همچنین خدای متعال در آیات بسیاری از قرآن به رفع استبعاد منکران ازوجود قیامت پرداخته و از راه های مختلفی، امکان معاد (معاد می تواند باشد) را به اثبات رسانده است.

در این پایان نامه، پس از بیان اجمالی سیر تدوین حدیث در ادوار گذشته، از مهم ترین محدّث دو قرن سوم و چهارم، یعنی کلینی و جامع حدیث مهم او (کافی) نام برده، و به بیان شرح حال، استادان، شاگردان و آثار وی پرداخته شده است.با معرّفی محدّث بزرگ این دو قرن و بررسی روش او در نقل و تدوین حدیث، میزان توجّه و اقبال وی به حدیث، نوع احادیث نقل شده در موضوعات گوناگون، کیفیت در نقل حدیث از جهت دقّت یا تسامح در متن، تقطیع، نقل به مضمون و نیز دقّت در نقل سند و شرح تفاسیر احادیث و... روشن می شود. در ضمن میزان توجّه و استفاده از منابع اصیل و کهن حدیثی و نیز اجازات حدیثی و... از دیگر نکته هایی است که پس از بررسی روش شناسی کلینی در کافی روشن خواهد شد.

چکیدهبی شک بهره مندی هر چه بهتر و بیشتر از کتب تفسیری در ابتدا نیازمند شناخت انواع روش ها ی مختلف تفسیری موجود و مطالعه آنها می باشد، از طرفی نیز، استفاده از تفاسیری چون تفسیر المیزان و تفسیر تسنیم در عصر حاضر، یکی از بهترین گزینه ها برای مطالعه بیشتر و عمیق تر کتاب آسمانی ما مسلمانان است و از آنجایی که آیت الله جوادی آملی شاگرد مکتب علامه طباطبایی می باشند، بررسی و مطالعه روش شناسی این دو تفسیر در کنار یکدیگر می تواند راه گشای بسیاری از سوالات و مشکلات ما در عرصه تفسیر آیات و بیان مفهوم آیات قرآن باشد؛ چرا که تفسیر شریف المیزان، از ارزشمندترین تفاسیر قرون اخیر است و تفسیر تسنیم نیز چشمه ای است که از دریای "المیزان" جوشیده است، بنابراین هر دو آنان در کنار یکدیگر می تواند اقیانوسی از علم را به ما ببخشد.لیکن هدف از بررسی روش شناسی تفسیر تسنیم و المیزان برداشتن گامی موثر در شناخت دو تفسیر مذکور بوده تا طریقه استفاده آن دو را از بسیاری از منابع تفسیری چون قرآن و روایات و سنت و... را برایمان آشکار نماید، که در این رهگذر می توان به نتایج دیگری نیز دست یافت؛ از جمله اینکه هر دو این بزرگواران از روش های تفسیری استفاده نموده اند که مورد قبول هر دو آنها بوده است و طریقه استفاده آنها از آن روش ها می تواند کامل کننده هم باشد، که در نهایت ما را به این نتیجه می رساند که آیت الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم با تأسی از استاد خود یعنی علامه طباطبایی، توانسته که روش ایشان را به کمال و نهایت برساند.در هر حال برای رسیدن به این هدف،در این پژوهش از روش تطبیقی بین دو تفسیر تسنیم و المیزان استفاده شده است و به بیان نظرات هر دو مفسر پرداخته شده تا بتوان با مقایسه نظرات آنها و کتب تفسیرشان به اهداف مورد نظر دست یافت.

اولین و مهم ترین منبع تفسیر تسنیم قرآن است و استاد جوادی آملی در این مسیر راه علامه طباطبایی را –البته به گونه ای استوارتر- پیموده است. مفسر گرچه معتقد است روایات تفسیری غیر فقهی حجیت ندارند، ولی بخش وسیعی از تفسیر خود را به بحث روایی اختصاص داده و تأکید کرده است که این امر هیچگونه منافاتی با استقلال قرآن در تفسیر ندارد. در این تفسیر، آیات دربردارنده معارف عقلی با بهره‌گیری از مبادی بیّن یا مبیّن عقلی به عنوان دلیل یا موید، تفسیر شده و از آنجا که نویسنده آن، از برجسته ترین شخصیت های آگاه به فلسفه اسلامی است، منبع بودن عقل در آن به شکلی کاملاً آشکار رخ نموده است.تسنیم در عین حال که جزء تفاسیر اجتهادی و جامع به حساب می آید، تفسیری است فلسفی و عرفانی و اصطلاحات این علوم در آن مکرّر به چشم می خورد. گرچه این امر در کنار بکارگیری واژگان غریب و نامأنوس، مطالعه بخش قابل توجهی از آن را به خواص اختصاص داده، ولی این به معنای محرومیت عامه مردم از مطالعه آن نیست، زیرا جنبه تربیتی و اخلاقی آن نیز بسیار آشکار و قابل توجه است، به گونه ای که مفسر به اندک بهانه ای سعی دارد نکات اخلاقی برآمده از آیات را مطرح کند. از این حیث به نظر می رسد آنچه بیش از همه در این تفسیر جلب توجه می کند، رنگ اخلاقی آن است.مفسر در موارد متعدد از اصل سیاق در تفسیر آیات بهره گرفته و در روش تفسیری خود بر پرهیز از اسرائیلیات تأکید نموده است. وی در سطح بسیار گسترده از سایر نظرات سایر مفسرین بهره برده و نیز آنها را نقد نموده است.استاد جوادی آملی همچون برخی از مفسران در پیشگفتار کتابش بخش مستقلی را به مباحث علوم قرآنی اختصاص نداده، ولی در تفسیر آیات به مناسبت مسائل مطرح شده، به اجمال یا تفصیل به مباحث مختلف علوم قرآنی نظیر اعجاز، اسباب نزول، تحریف، محکم و متشابه و.....پرداخته است . از این میان مبحث جوّ، فضا و شأن نزول و تناسب آیات در آن از جایگاه خاصی برخوردار است.در یک کلام باید گفت تفسیر تسنیم به نوعی مستدرک المیزان محسوب می شود و سعی دارد مباحث مطرح در آن را به شکلی کاملتر و مفصلتر مطرح ساخته و نواقص احتمالی آن را رفع کند. با این وجود تمایزاتی میان این دو تفسیر وجود دارد که در این نوشتار به آنها اشاره شده است.