جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فراگیری علوم عقلی به ویژه فلسفه نقش بسیار مهمی در زندگی انسان دارد. حکمت‌پژوهان در آثار گفتاری و نوشتاری خود کوشیده‌اند به ابعاد گوناگون این موضوع بپردازند و اهمیت و ضرورت فراگیری حکمت را تبیین کنند. ملاصدرا که از حکمای برجستة مسلمان است در این باره تبیین ویژه‌ای دارد. هدف این مقاله بررسی تبیین مزبور با روش تحلیلی- انتقادی است. به نظر می‌رسد هر چند برخی مقدمات تبیین ملاصدرا نادرست است، اما ضرورت آموختن فلسفه انکارنشدنی است. فلسفه تنها ابزار پاسخگو به پرسش‌های بنیادین بشر و شبهات عقلی پیش روی وی به شمار می‌رود و فهم بهتر کتاب و سنت و حقایق عالَم در گرو آن است. به نظر می‌رسد هر چند برخی مقدمات تبیین ملاصدرا نادرست است، اما ضرورت آموختن فلسفه انکارنشدنی است. فلسفه تنها ابزار پاسخگو به پرسش‌های بنیادین بشر و شبهات عقلی پیش روی وی به شمار می‌رود و فهم بهتر کتاب و سنت و حقایق عالَم در گرو آن است.

اطلاق یا نسبیت گزاره‌های اخلاقی از مباحث مهم فلسفه اخلاق و نظریه اعتباریات از دیدگاه‌های مهم علامه طباطبایی است. با توجه به آنکه این نظریه در نهایت بر واقع مبتنی بوده و اطلاق گزاره اخلاقی از لوازم واقع‌گرایی اخلاقی است، نظریه اعتباریات مستلزم مطلق‌گرایی اخلاقی است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به تبیین و تحلیل ملاک اطلاق پرداخته و با پاسخ به ‌اشکال‌های قابل طرح، به ‌این نتایج دست یافته است که: اولاً دیدگاه علامه طباطبایی با واقع‌گرایی اخلاقی به معنای حداکثری آن سازگاری دارد که براساس آن، ثبات و تغییر احکام اخلاقی به ‌ثبات یا تغییر منشأ واقعی انتزاع احکام (یعنی نوعیت نوع انسان و ساختار طبیعی، تکوینی، ثابت و مشترک او) بستگی دارد. ثانیاً مطلق‌گرایی برخاسته از نظریه اعتباریات را باید مطلق‌گرایی معتدل دانست که به‌ تغییر برخی احکام اخلاقی باور دارد. اما نه تغییری که تابع احساسات و سلایق فردی باشد. ثالثاً مطلق‌گرایی معتدل هرچند موجب نسبی‌گرایی هستی‌شناختی یا عینی می‌شود، اما با نسبی‌گرایی مصطلح و مردود که نسبی‌گرایی معرفت‌شناختی یا ذهنی است تفاوت دارد.

بررسی میزان تأثیرپذیری ابن‌سینا از دو بستر آراء فلسفی ـ ارسطویی و معارف دینی ـ اسلامی در موضوع خداشناسی از مسائل مهمی است که می‌تواند اصالت داشتن فلسفه اسلامی را ثابت کند. برای تبیین این تأثیرپذیری که هدف اصلی این مقاله است باید خداشناسی ارسطو و ابن‌سینا مقایسه شود و تأثیرات معارف دینی بر خداشناسی ابن‌سینا با روش کتابخانه‌ای و رویکرد تحلیلی مورد ملاحظه قرار گیرد. ابن‌سینا ضمن آنکه از حیث روش عقلانی و استدلالی و نیز از حیث موضوع وجودشناسانه به فلسفه ارسطویی وفادار مانده و از حیث محتوا نیز کاملاً از ارسطو بهره برده است، با این حال از حیث مضامین، مفاهیم و محتوا تا حد زیادی از ارسطو عبور کرده و به خداشناسی اسلامی نزدیک شده است؛ هرچند نمی‌توان گفت تصویری که ابن‌سینا از خدا ارائه داده، به‌صورت کامل منطبق بر خدای دین اسلام است. فاعلیت، عالمیت، عنایت، نزاهت و وحدتِ خداوند از وجوه مهمی است که خداشناسی ابن‌سینا را از خداشناسی ارسطویی جدا کرده و به خدای دین اسلام نزدیک کرده است. در مقابل، عدم توجه شایسته به معبودیت و صفات تشبیهی خداوند از وجوه مهم افتراق فلسفه سینوی با معارف اسلامی است.

در باب انگیزه فعل اخلاقی انسان، سه حالت متصور است. اینکه رفتار اخلاقی برآمده از کشش و حکمی از درون خود فرد باشد یا عامل بیرونی، به نام خودآئینی و دگرآئینی موسوم شده است؛ لکن حالت سومی به نام ولایت‌پذیری الهی مطرح است که علاوه بر کفایت انسان از خودآیینی، او را از بند دگرآیینی نجات می‌دهد و «ولایت‌آیین» می‌کند. کانت، صاحب نظریه «خودآئینی» است که با غایت‌انگاری انسان، او را محور قرار داده و معتقد به استقلال و آزادی فی‌نفسه عقل و اراده نسبت به هر نظام علت و معلولی است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی-انتقادی بر مبنای مضامین ولایت‌پذیری در قرآن و صحیفه سجادیه به تحلیل این نظریه پرداخته است تا اشتراک و افتراق نظریه خودآیینی کانت با دیدگاه ولایت‌پذیری و ولایت‌آیینی قرآنی را نمایان سازد. حاصل این کاوش نشان داد هر دو دیدگاه، انگیزه‌های درونی مغایر با عقل و تقابل با سیطره عوامل بیرونی غیر خدا را رد می‌کنند. اما موارد افتراق این نظریه با مضامین ولایت‌پذیری شامل باور به کفایت و حجیت اراده عقلانی، فردگرایی و ارجحیت‌بخشی به فهم خود، القای تعدد و تکثر مسیرهای اخلاقی، نادیده‌انگاری و نفی مضامین ولایت‌پذیری و امتناع تحقق خارجی خودآیینی به معنای واقعی است. در باب انگیزه فعل اخلاقی انسان، سه حالت متصور است. اینکه رفتار اخلاقی برآمده از کشش و حکمی از درون خود فرد باشد یا عامل بیرونی، به نام خودآئینی و دگرآئینی موسوم شده است؛ لکن حالت سومی به نام ولایت‌پذیری الهی مطرح است که علاوه بر کفایت انسان از خودآیینی، او را از بند دگرآیینی نجات می‌دهد و «ولایت‌آیین» می‌کند. کانت، صاحب نظریه «خودآئینی» است که با غایت‌انگاری انسان، او را محور قرار داده و معتقد به استقلال و آزادی فی‌نفسه عقل و اراده نسبت به هر نظام علت و معلولی است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی-انتقادی بر مبنای مضامین ولایت‌پذیری در قرآن و صحیفه سجادیه به تحلیل این نظریه پرداخته است تا اشتراک و افتراق نظریه خودآیینی کانت با دیدگاه ولایت‌پذیری و ولایت‌آیینی قرآنی را نمایان سازد. حاصل این کاوش نشان داد هر دو دیدگاه، انگیزه‌های درونی مغایر با عقل و تقابل با سیطره عوامل بیرونی غیر خدا را رد می‌کنند. اما موارد افتراق این نظریه با مضامین ولایت‌پذیری شامل باور به کفایت و حجیت اراده عقلانی، فردگرایی و ارجحیت‌بخشی به فهم خود، القای تعدد و تکثر مسیرهای اخلاقی، نادیده‌انگاری و نفی مضامین ولایت‌پذیری و امتناع تحقق خارجی خودآیینی به معنای واقعی است.

الهیات سلبی در ساحت وجودشناختی صفات الهی از گذشته دور در میان الهی‌دانان ادیان ابراهیمی مطرح بوده، در موجه‌سازی‌اش به ادله مختلف عقلی و نقلی تمسک شده است که از جمله مهم‌ترین آنها، آموزه «تشبیه» است که بر پایه آن، «الهیات ایجابی» تشبیه خالق به مخلوق را در پی دارد، اما الهیات سلبی از این آسیب مبراست و دغدغه تنزیه ذات الهی را تأمین می‌کند. از رهگذر جستار حاضر که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با هدف تقریر و ارزیابی این انگاره سامان یافته، آشکار می‌شود که ایده تشبیه‌انگاری الهیات ایجابی و تنزیه‌انگاری الهیات سلبی در میان الهی‌دانان ادیان ابراهیمی پیروان فراوانی دارد که با رویکردهای مختلف آن را پذیرفته‌اند. با این حال، به‌نظر می‌رسد این انگاره از آسیب‌ها و اشکالات زیادی رنج می‌برد که از جمله شاخص‌ترین آنها می‌توان به مواردی نظیر خلط احکام مفاهیم ماهوی و فلسفی، نفی تلازم الهیات ایجابی با ترکیب، تلازم الهیات سلبی با تشبیه، خلط شناخت اجمالی و تفصیلیِ کیفیت صفات الهی، تلازم عینیت با الهیات سلبی، ناسازگاری الهیات سلبی با فرهنگ لغت و مانند اینها اشاره کرد.

هدف این مقاله آن است که علم سیاست مبتنی بر حکمت متعالیه را تحت عنوان علم سیاست وجودی معرفی کند. برای این منظور مدعای مقاله حاضر این است که علم سیاست وجودی با تغذیه از حکمت متعالیه، گونه جدیدی از علم سیاست را عرضه می‌کند که از علم سیاست برخاسته از مکاتب «ماهیت‌گرایی اجتماعی» و «نام‌گرایی اجتماعی» متمایز است. علم سیاست وجودی مبتنی بر رهیافت اصالت وجود بوده و امکان تأسیس علم سیاست برگرفته از این آموزه را نشان می‌دهد. برای بررسی این مدعا از نحوه ارتباط امور برساختی با امور حقیقی استفاده شده است و نشان داده شده است که علم سیاست وجودی از منظر ارتباط مورد اشاره، به بررسی مسائل سیاسی می‌پردازد. برای این منظور از شیوه رایج بحث‌های فلسفه اسلامی در امور اعتباری بهره گرفته شده است. از دستاوردهای این مقاله می‌توان به بسط حکمت متعالیه در علم سیاست اشاره کرد. از نتایج مقاله حاضر می‌توان برای نظریه‌پردازی در علوم انسانی اسلامی و علم سیاست بومی استفاده کرد.

«پلورالیزم» دینی و به‌تبع آن لیبرالیزم دینی و مطالبه مدارا و تسامح با صاحبان افکار گوناگون از مهم‌ترین مسائلی است که پس از انقلاب اسلامی توسط جریان روشنفکری ایران مطرح شد و کم‌کم می‌رفت تا مطالبه عمومی همگان گردد. علامه مصباح یزدی با تیزبینی و دقت‌نظر خاص، حساسیت تفکر تکثرگرایانه را تشخیص داد و با نقد ادعاهای تکثرگرایان ایرانی و آشکار ساختن انگیزه‌های شوم آنان، تا حد زیادی مانع گسترش این اندیشه و لوازمش در ایران اسلامی شد. در این مقاله با هدف نقد و بررسی طرح پلورالیزم دینی در جمهوری اسلامی ایران و برنامه بومی‌سازی آن در ایران اسلامی به‌وسیله جریان روشنفکری و شبه‌روشنفکریِ مداراخواه، با روش تحلیلی ـ توصیفی، آثار مکتوب و شفاهی علامه مصباح یزدی را بررسی کرده‌ایم و به این نتیجه دست یافته‌ایم که وی در این مسیر پنج گام مهم را برداشته است: ابطال نظریه تعدد قرائت‌‌ها و لوازم فاسد آن پرده‌ برداشتن از لیبرالیزم دینی و زمینه‌سازی آن برای ترویج فرهنگ لیبرالی استعمار جهانی نقد مداراگری غربی با استفاده از مبانی اسلام و تشیع روشن‌ ساختن مقصود روشنفکران پلورالیست برای براندازی نطام مقدس جمهوری اسلامی ایضاح پلورالیزم دینی به‌عنوان خطرناک‌ترین حیله برای حذف دین و نیز بزرگ‌ترین مشکل بر سر راه حضرت حجت ابن الحسن (عج الله تعالی الشریف) جهت تشکیل حکومت جهانی.

امتدادبخشیِ الهیات در ساحت عمل نیازمند یک چارچوب نظری است. پرسش محوریِ تحقیق حاضر این است که براساس آموزه‌های قرآنی، چگونه می‌توان یک چارچوب نظری برای الهیات عملی تدوین نمود؟ برای پاسخ تلاش می‌کنیم با بهره‌مندی از ظرفیتِ اندیشه‌های حِکمی حکیمان مسلمان، نظریه‌های مختلف و متفرق ایشان را ذیل یک کلان‌نظریه با عنوان «نظام حق» تبیین کنیم. «حق» به‌مثابه بنیادی‌ترین وجهِ موجودات (و جهان) از طرفی ناظر به نظام درونی موجودات است و از طرف دیگر، ناظر به ارتباط منظومه‌وارِ هر شیء با دیگر موجوداتِ عالَم. امتیاز «نظریه نظام حق» به‌عنوان یک چارچوب نظری برای تدوین «الگوی عملی» این است که ظرفیت دارد تا بهترین الگوی زیست فردی و اجتماعی برای کامیابی و موفّقیت انسان در کنش‌ها و نیل به اهداف ممکنش باشد و نهایتاً [روش مناسب] برای دست‌یابی به آرامش و سکینه (این تمنّای همیشگیِ بشر) را ارائه دهد. مسیر دسترسی به این الگوی عملی از رهگذر «هستی‌شناسیِ حق‌بنیاد» می‌گذرد. جهت روشن ‌شدن ظرفیت‌های انضمامی و عملیِ گسترده‌ این نظریه برای تدوین الگوی عملی، چهار نمونه از امتدادهای عملیِ این نگرش که توسط حکیمان مسلمان ارائه شده، در بخش پایانیِ مقاله تبیین می‌شوند. مهم‌ترین دستاوردِ این مقاله (نظریه) را می‌توان به‌کارگیری مجموعه‌ میراث قویم و متینِ سنّت حکمت نظریِ اسلامی (هستی‌شناسیِ قرآنی و عرفانی و برهانی) ذیل «یک کلان‌نظریه‌ واحد» معطوف به بهره‌مندیِ حداکثری در حکمت عملی عنوان کرد.

نیازمندی معلول به علت روشن و بدیهی است. ولی اینکه در واقعیت و عالم ثبوت خارجی، چرا معلول به علت نیاز دارد و «ملاک و مناط نیاز معلول به علت» چیست، مسأله‌ای است که هم در فضای فلسفه اسلامی به آن پرداخته شده و هم رد پای آن را می‌توان در آیات و روایات پیدا کرد. در این نوشتار که با روش تحلیلی توصیفی ارائه می شود، ابتدا به بیان دیدگاه‌های فلاسفه اسلامی در مورد ملاک ثبوتی معلولیت یا همان مناط نیاز معلول به علت می‌پردازیم که برخی به امکان ذاتی، برخی به فقر ذاتی نوری و برخی به فقر وجودی یا امکان فقری باور دارند. در ادامه، با استخراج ملاک‌ ثبوتی معلولیت در آیات و روایات، به تحلیل و مقایسه آنها می‌پردازیم. در این مقایسه، توافق یکی از دیدگاه‌های فلسفی، یعنی نظریه حکمت متعالیه درباره ملاک نیاز معلول به علت ـ که همان فقر وجودی یا امکان فقری است ـ کاملاً با مفاد کتاب و سنت اثبات می‌شود.

در نسبت میان جوهر و عرض، چهار دیدگاهِ مطرح وجود دارد؛ 1. اتحاد وجودی – تغایر ذهنی 2. اتحاد وجودی – تغایر تحلیلی 3. تغایر وجودی 4. تغایر وجودی غیرتباینی. ما ضمن پذیرش سه دیدگاه از دیدگاه‌های چهارگانه، به خلق نظریه ای تفصیلی بین آن ها رسیده ایم؛ طوری که صدق یک‌پارچه هرکدام از نظریات سه‌‌گانه را بر همه اعراض ابطال کرده‌ایم؛ بدین‌گونه که نظریه «اتحاد وجودی- تغایر ذهنی» را فقط شامل اعراضی مثل عدد، مقولات نسبی و کیف استعدادی دانسته‌‌ایم و نظریه؛ «اتحاد وجودی-تغایر تحلیلی» را شامل اعراضی ازقبیل «کم متصل» و «کیف مختص به کم» دانسته و نهایتا دیدگاه اخیر یعنی تغایر وجودی غیرتباینی را صرفاً شامل اعراضی ازقبیل کیف نفسانی و کیف محسوس معرفی کرده‌ایم.