جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله بر این قیاس استوار است: «مقدمه اول: شناخت با سبک‏‌های زندگی متناظر است. مقدمه دوم: زبان با شناخت متناظر است. نتیجه: زبان با سبک‏‌های زندگی متناظر است». مقدمه اول ناظر به این فرض است که سبک‏‌ها و صورت‏‌های زندگی بر معرفت‏‌شناسی مختص به خود مبتنی هستند. مقدمه دوم مسئله دیرینه‏‌ای را مطرح می‏‌کند که فیلسوفان، زبان‏‌شناسان و منطق‏‌دانان، از سوفسطاییان تا پساساختارگرایان به تأمل دراین‏‌باره پرداخته‏‌اند که: نسبت زبان و شناخت چیست؟ آیا آنها در ساحت تحقق،‏ امری واحدند یا منفک از هم‏اند؟ اگر منفک هستند، کدام‏یک بر دیگری مقدم است؟ نتیجة قیاس هم به این مطلب اشاره دارد که اولاً، ساختارهای زبانی گوناگونی وجود دارد. ثانیاً، این ساختارهای متنوع زبانی، سبک‏‌های متکثر زندگی را نیز رقم خواهد زد. این امر، هم به‏‌لحاظ نظری و مفهومی و هم به‏‌لحاظ تاریخی و اجتماعی در سنت غربی و اسلامی تحقق یافته است. نگارندگان این مقاله برای تبیین و اثبات مقدمات و نتیجه قیاس یادشده، از ساختارهای مفهومی و عینیِ هر دو سنت بهره برده‏‌اند.

نگرشی به علم وجود دارد که بر اساس آن، علوم انسانی و علوم طبیعی دو ساحت کاملاً متفاوت هستند و قواعدی جداگانه دارند و به همین دلیل نباید در حیطه‌های یکدیگر دخالت کنند. این اندیشه که کم‏ و بیش دربارۀ دیگر حوزه‌ها و تقسیم‌ بندی‌های معرفتی، مثل علم و الهیات نیز طرفدارانی دارد و تا اندازۀ فراوانی به آموزه‌های ویتگنشتاین متکی است، در نهایت به جزیره‌ای‌شدن علوم می‌انجامد. در این مقاله استدلال می‌کنیم که چرا این اندیشه درست نیست و پیامدهایی منفی برای رشد علوم دارد.

معرفت نفس یا خودشناسی در همۀ فرهنگ‏‌های بشری اهمیت دارد و در دین، حکمت، اخلاق و عرفان بر خودشناسی تأکید می‏‌شود. پیام معروف سقراط این بود که «خود را بشناس» و خودشناسی در حکمت سقراط مبنای اخلاق و فضیلت است. اساساً غایت حکمت، استکمال نفس انسانی است. دین نیز برای استکمال نفس و نجات و فلاح آن است و نیل به این غایت بدون معرفت و تربیت نفس میسر نیست. ازاین‏‌رو، قرآن کریم و روایات اسلامی بر اهمیت معرفت نفس به‏‌عنوان برترین معرفت و کلید حکمت و فضیلت تأکید دارند و رسالت انبیای الهی را تعلیم و تزکیۀ انسان معرفی می‏‌کنند. این آموزه موجب شده حکما و عرفای اسلامی موضوع معرفت نفس را به‌‏طور جدی پیگیری کنند. حکمت الهی در این دیدگاه، سفری است برای به کمال رسیدن نفس از راه علم و عمل. به همین دلیل، ملاصدرا حکمتش را در چهار مرحله از سفر نفس (اسفار اربعه) تنظیم کرده است. حکمت نظری، بنیادهای معرفتی و مبدأ و منتهای چنین سفری را ارائه می‏‌دهد و حکمت عملی راه و شیوۀ نیل به این غایت را تبیین می‏‌کند. مفهوم «اسفار اربعه» برگرفته از عرفان است که بر محور سفر نفس است و سالک، همان نفس مسافر است. عرفان عملی شیوۀ طی این سفر را بیان می‏‌کند و عرفان نظری دستاوردهای این سفر و جغرافیای عالمی را که این سفر در آن واقع می‏‌شود، تبیین می‏‌کند. آنچه این نوشتار پیگیری می‏‌کند، تبیین ابعاد معرفت نفس و نقش این معرفت در استکمال نفس انسانی است. براین‏‌اساس، نخست تبیین می‏‌شود که معرفت نفس ابعاد گوناگونی دارد و با روش‏‌های گوناگون تجربی، عقلی، نقلی و شهودی به‏دست می‏‌آید. با به‏‌کارگیری این روش‏‌ها شاخه‏‌های مختلف علمی در معرفت نفس شکل می‏‌گیرد؛ مانند روان‏شناسی، علم النفس فلسفی، معرفت النفس عرفانی و نفس‏‌شناسی دینی و سپس تأثیر انواع خودشناسی بر خودسازی و سلوک بررسی می‏‌شود

طبقه­‌بندی­‌های گوناگونی از حیات علمی صدرالدین شیرازی ارائه گردیده است که مشهورترین آنها، طبقه‏‌بندی علامه سید محمدحسین طباطبایی است. این طبقه‌‏بندی بر آن است که حیات ملاصدرا به سه دورة فراگیری و تحصیل، ریاضت و تهذیب، و نگارش و تدریس تقسیم می‏‌شود. تقریباً همه کسانی که بعد از طباطبایی به بحث پرداخته‌­اند، از این دسته‏‌بندی برای تبیین زندگی ملاصدرا بهره گرفته­‌اند. مدعای نگارنده این است که در سیر حیات علمی و نگارش آثار ملاصدرا می­‌توان از سه ملاصدرا سخن گفت: ملاصدرای جوان، ملاصدرای میان‌سال و ملاصدرای کهن‌سال. براین‏‌اساس، صدرای جوان در پی آموختن است، صدرای میان‌سال با قائل‌شدن به اصالت وجود در پی تدوین فلسفه‏‌ای نوین است و صدرای کهن‌سال نیز با توجه به مباحث قرآنی، روایی و عرفانی در پی وحدت و جامع‏‌نگری است. این مقاله به‏‌عنوان مقدمه به ذکر طبقه­‌بندی آثار صدرالمتألهین می­‌پردازد تا مبنایی برای بررسی جایگاه سیاست در آثار ملاصدرا به وجود آید.

موضوع اصلی این جستار، چیستی فلسفه روان‌شناسی و هدف آن، تبیین ماهیت فلسفه روان‌شناسی است. روش ما در این مقال، تحلیل عقلی و تحلیل محتوای کیفی است که از دو مسیرِ بررسی تحلیلی مفهوم فلسفه و پیگیری مصادیق فلسفه مضاف دنبال می‌شود. داده‌های تحقیق بدین قرار است: بنا بر مسیر اول، فلسفه روان‌شناسی عبارت است از: بررسی معناشناسانه، هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه و رویکرد اخلاقی به دانش روان‌شناسی. بر اساس مسیر دوم، فلسفه روان‌شناسی عبارت است از: معرفتی درجه دوم که برای شناخت درست روان‌شناسی به بررسی عقلی مبادی تصوری و تصدیقی دانش روان‌شناسی می‌پردازد. نتایج تحقیق این است که فلسفه روان‌شناسی متمایز با فلسفه ذهن و علم‌النفس فلسفی است؛ اگرچه هم‌ پوشی‌هایی نیز با هم دارند.

مقصود از این نوشتار ارائه «تبیین علّیتی» در شناخت جامع (محض ـ تجربی) فاعلیت انسان در عمل و رفتار است. تبیین علّیتی درباره­ رفتار و عمل انسان، از آن جهت که او موجودی کم­‌نظیر یا بی­‌نظیر در جهان طبیعت است، در تبیین­‌های علّیتی ناظر به رفتار قانون­مند موجودات دیگر طبیعت خلاصه نمی­‌شود. در اینجا می­‌کوشیم تا نشان دهیم هر رفتار و کردار انسان در تحلیل به چند قلمرو وجودی طولی و عرضی تعلق دارد که هر یک زیر پوشش نوعی از رابطه علّی و معلولی­‌اند. در ترکیب ارکان علّی و معلولی این قلمروها رفتار آدمی به‌صورت مرتبط، متصل و در نهایت متحد سامان می­‌یابد. ملاک تمایز علوم طبیعی از علوم انسانی و دشواری تبیین علّیتی در علوم انسانی، چه فردی و چه اجتماعی، در ترکیب رفتاری انسان از روابط علّیتی متعدد و متدرج وجودی و در عین حال متصل و متحد است. راه­‌حل این دشواری نه تأویل یک قلمرو به قلمروی دیگر است و نه صرف­‌نظر کردن از یک قلمرو و عطف توجه به قلمروی دیگر؛ بلکه با اذعان به دشواری تبیین علّیتی رفتار آدمی باید به جستجوی تبیین علّیتی همه­ جانبه طولی و عرضی بر پایه طبیعت مشترک میان انسان­‌ها بود.

در این نوشتار سعی داریم نظریه اعتبار و مفاهیم اعتباری را در نگاه اندیشمند‌انی چون محقق عراقی و علامه طباطبایی به هدف به دست آوردن یک فرانظریه اجتماعی به نمایش بگذاریم. این نظریه توانایی تبیین هستی‌شناختی پدیده‌های رفتاری انسانی، اعم از پدیده‌های فردی و اجتماعی را داراست. با این وصف، تمرکز بیشتر این مقاله بر حیث اجتماعی این نظریه است. این مهم آنگاه میسر می‌شود که ما شناختی از دسته‌بندی‌های موجود نزد فیلسوفان و متفکران به‏‌دست آوریم تا بدان واسطه مشخص کنیم پدیده‌های اجتماعی ذیل کدام تقسیم‌بندی می‌گنجند. به نظر محقق عراقی هنگام اعتبارِ فروشنده و خریدار، مصداقی به حمل شایع از هویت اعتباری ـ برای مثال ملکیت ـ پدید می‌آید که موجب می‌شود بتوانیم مفهوم ملکیت را از آن هویت اعتباریِ پدیدآمده، اخذ کنیم. این هویت اعتباری نوپدید، همان واقعیت اجتماعی خرید و فروش است که ناشی از کنش اجتماعی است. علامه طباطبایی با کاوشی فلسفی در بنیادهای اعتبار، نسبت آن را با عقل عملی و اراده انسانی برقرار می‏‌کند و از این طریق اصول روش‏‌شناختی اعتبار و نحوه تحقیق را درباره اعتباریات هویدا می‏‌سازد. چنین کاوش‏‌هایی از طرف علامه، نظریه کلان اجتماعی را در خصوص واقعیت‏‌های اجتماعی به نمایش می‏‌گذارد و پرتو نوری بر نظریات محققان اصولی مانند محقق عراقی می‏‌افکند.