جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در حکمت متعالیه، نفس انسانی همچون نظام هستی از وحدتی در عین کثرت برخوردار است. وحدت هستی نتیجه طبیعی اصالت و تشکیک وجود است. اما اینکه ملاصدرا فراتر از نگاه تشکیکی، به وحدت شخصیه وجود رسیده یا خیر، مسأله‌ای مورد اختلاف بوده و نیازمند اثبات است. ازآنجاکه شناخت نفس روزنه‌ای بر شناخت هستی‌ست، با تحلیل ویژگی‌های آن می‌توان به این پرسش پاسخ داد که آیا وحدت حاکم بر نفس به وحدت تشکیکی شبیه‌تر است یا وحدت شخصیه وجود؟ از ره‌گذر این پاسخ، نوع وحدت هستی نیز آشکار می‌گردد. نفس به‌نوعی با بدن، مراتب و قوایش وحدت دارد و هرچند بررسی این وحدت با استمداد از نظریه حرکت جوهری و تکامل تدریجی نفس تشکیکی بودن آن را تقویت می‌کند، اما از سوی دیگر، شواهد متعددی مثل ذاتیت مراتب نفس نسبت به آن، کیفیت تعقل، بساطت و حضور نفس و همچنین تحلیل رابطه نفس و بدن نشان از شخصیه بودن وحدت نفس دارد.

به اعتقاد ارسطو، جسم حقیقتی مرکب از دو جوهر به نام صورت جسمیه و هیولای اولی است. همین اعتقاد از طرف اکثریت فیلسوفان اسلامی مورد قبول واقع شده و آنها در اثبات این نظریه تلاش زیادی نموده‌‌اند. برهان فصل و وصل یکی از مهم‌ترین براهین اثبات هیولای اولی و ترکیب جسم از ماده و صورت است که از ابداعات فیلسوفان اسلامی بوده و در آثار پیشینیان دیده نمی‌شود. در این برهان از طریق پیوستگی و گسستگی جسم، بر وجود عنصر ثابتی به نام ماده یا هیولای اولی که با بقاء خویش ضامن وحدت و این‌همانی جسم است، استدلال شده است. به نظر می‌رسد علی‌رغم کوشش‌ بسیار حکیمان مسلمان در تقویت برهان مذکور و زدودن اشکالات و ابهامات آن، در نهایت این برهان با چالش‌های جدی روبه‌رو بوده و از اثبات هیولای اولی ناتوان است. در این مقاله ابتدا به تقریر برهان فصل و وصل پرداخته و در ادامه آن را نقد کرده و اشکالاتش را از قبیل عدم اثبات انفصال‌پذیری جسم، خلط بین معانی اتصال، عدم انحصار قابل اتصال و انفصال در ماده اولی، نقض برهان به خود ماده و... خواهیم شمرد.

اگرچه فروید طراح این نظریه که می‌گوید "خداوند ساخته و پرداخته ذهن بشر است" نیست (چراکه پیش از او نیز این دیدگاه مطرح بوده است)، اما او بانی تقریر روان‌کاوانه این مطلب است. او با تکیه بر یافته‌های روان‌کاوانه خود، الحاد روان‌شناختی را پایه‌گذاری نموده و خاطرنشان می‌کند که خداوند حاصل توهم کودکانه بشر است. انسان همواره به امنیت نیاز دارد. وقتی کودک است این نیاز از طریق پدر تأمین می‌گردد، اما وقتی بزرگ می‌شود در یک فرایند روان‌شناختی از طریق جایگزین‌سازی پدر با خدا این کار انجام می‌گیرد. فروید تلاش می‌کند این مطلب را با پیاده‌سازی یافته‌های روان‌کاوانه خود در مورد جوامع ابتدایی و سپس ادیان توحیدی به اثبات برساند. فروید بدین‌منظور از زیرساخت‌هایی مانند جهان‌بینی علمی، داروینیزم و فیزیکالیزم نیز بهره برده است. در این نوشتار ـ که به شیوه تحلیلی ـ توصیفی نگاشته شده ـ نشان داده‌ایم که هم مبانی دیدگاه فروید و هم اصل دیدگاه او با ضعف‌ها و چالش‌های مهمی روبه‌رو است. از چالش‌های مهمی که دیدگاه او با آن روبه‌روست این است که وی به‌رغم آنکه در بحث مبانی علم‌گراست و شیوه علمی را تنها شیوه صحیح رسیدن به حقیقت معرفی می‌کند، اما وقتی دیدگاه خود را مطرح می‌کند گویا از این شیوه غفلت می‌کند. دیدگاه او شرایط یک دیدگاه علمی را نیز ندارد؛ چراکه از شرایط دیدگاه علمی آزمون‌پذیری است که دیدگاه وی فاقد آن است. افزون بر این، بر فرض که دیدگاه او صحیح هم باشد، این دیدگاه مستلزم نفی خدا نیست.

اندیشمندان پاسخ‌های متعددی به معضل شرور داده‌اند. جورج مورودس نیز در کتاب «باور به خدا، مطالعه‌ای در باب معرفت‌شناسی دین» به مسأله شر پرداخته است. ایشان مسأله شرور را با "باور" پیوند می‌زند و اظهار می‌دارد که این مسأله مربوط به باور است و باور نیز وابسته به شخص و دارای تنوع شخصی است. بر این اساس معضل شرور باید جزء معضلات معرفتی قلمداد شود، نه معضل منطقی. همچنین راه حل مفید و کارآمد برای معضل شرور آن است که بتواند بر باور تأثیر بگذارد. بنیاد اندیشه جورج مورودس در پیوند شرور و انسان‌مداری معرفت‌شناختی را دیدگاه خاص ایشان در مورد برهان تشکیل می‌دهد و آن اینکه "برهان" به‌صورت کلی وابسته به شخص است. در این نوشتار به بررسی و نقد دیدگاه جورج مورودس پرداخته شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که بنیاد اندیشه جورج مورودس در پیوند شرور وانسان‌مداری معرفت‌شناختی به دلایل "لزوم یقین معرفت‌شناختی برای برهان و عدم کفایت باور روان‌شناختی و همچنین تفاوت انسان‌ها از حیث معرفت و شناخت" با اشکال مواجه است، به‌علاوه پاسخ ایشان به معضل شرور نیز به دلایل "نسبیت معرفت، عدم ملاک جهان شمول جهت تشخیص خیر و شر و تبدیل شدن شر عینی به شر انفسی" قابل پذیرش نیست.

مطابق دیدگاه علامه، مصلحت عبارت است از بودن شیء بر مقتضاى طبیعت اصلی خود، به‌گونه‌ای که خیر و فایده شایسته و در خور بر آن مترتب گردد بدون اینکه فاسد شود تا از آثار خوبش محروم گردد. این تعریف به سه عنصر اصلی «مصلحت، امری از سنخ بودن و وجود»، «مقتضای طبیعت اصلی اشیاء» و «ترتّب خیر و نفع شایسته بر طبیعت اصلی اشیاء» و دو عنصر فرعی دیگر قابل تحلیل معناشناختی است. پیامد این تحلیل در قلمرو و مصادیق مصلحت روشن می­شود. گرچه تعریف ارائه‌شده تعریف دقیقی است، اما به نظر می­رسد جامع افراد نبوده و تنها شامل مصلحت تکوینی باشد. به همین جهت اگر بخواهیم تعریف جامعی ارائه دهیم، باید بگوییم "مصلحت، شایستگی و تناسب هر امری با مقتضای حقیقت اصلی شیء است". این تعریف به سه عنصر اصلی «مصلحت، امری وجودی و عدمی متناسب با مقتضای حقیقت اصلی اشیاء»، «مقتضای حقیقت اصلی اشیاء» و «وابستگی مراتب مصلحت، به میزان تناسب و شایستگی با حقیقت اصلی اشیاء» و سه عنصر فرعی دیگر قابل تحلیل است. پیامد این تحلیل در قلمرو و مصادیق مصلحت نیز روشن می­شود.

در نظام فلسفی ابن‌سینا تبیین ماهیت اجسام مادی مبتنی بر مبانی‌ای از جمله پیوستگی است. این مبانی گام‌هایی برای رسیدن به نظریه مختار ابن‌سینا در باب حقیقت اجسام هستند. یعنی نظریه ماده ـ صورت‌گرایی‌. گاه تصور این است که مفهوم پیوستگی جسم نزد ابن‌سینا صرفاً امری تجربی انگاشته شده است. به علت همین طرز تلقی (یعنی ارجاع اثبات پیوستگی به حس و تجربه) و نیز تواتر و تکرار آن، گاه از منظر علم اشکالاتی نیز متوجه ابن‌سینا شده است. باور ناصحیح این است که وقتی از ابن‌سینا پرسیده شود جسم پیوسته است یا گسسته، پاسخ مبتنی بر حواس، پیوستگی است. آن‌گاه بر پایه چنین پاسخی با طرح دستاوردهای علم جدید به ابن‌سینا انتقاداتی وارد می‌‌شود. در این مقاله به بررسی و تبیین و تحلیل پیوستگی به‌عنوان یکی از مبانی نظریه ماده ـ صورت‌گرایی ابن‌سینا خواهیم پرداخت. پرسش صریح این است که پیوستگی چه نسبتی با تبیین ماهیت جسم دارد؟ به‌عبارت بهتر، پیوستگی به‌عنوان یکی از مبانی نظریه ماده ـ صورت‌گرایی چگونه به ابن‌سینا برای اثبات تئوری ماده ـ صورت‌گرایی‌اش یاری می‌رساند؟ ضمن این بررسی نشان داده خواهد شد که خود ابن‌سینا هم قائل به این نیست که پیوستگی بر مبنای شهود حسی و تجربی قابل پذیرش است. دستاورد این پژوهش، بررسی و تحلیل نسبت شبکه‌ای از مفاهیم مرتبط با مفهوم پیوستگی است که در تبیین حقیقت جسم مدخلیت دارند. به این ترتیب، در این مقاله ضمن حل و فصل دغدغه‌های مطرح شده، با بهره از مباحث ابن‌سینا درباره مفهوم پیوستگی و مفاهیم مرتبط با آن از جمله قابلیت انقسام‌پذیری و نوع انقسام‌پذیری و نسبت پیوستگی و انقسام‌پذیری و ... تلاش شده خوانش و تحلیلی منسجم از کلام ایشان ارائه شود.

از مباحث مهم و تقسیمی فلسفه، بحث «تقدم و تأخر» است که از دیرباز مورد کاوش و ارزیابی محققان فلسفه قرار گرفته است. از جمله کسانی که در این موضوع تلاش نموده و دارای نوآوری است، صدرالمتألهین شیرازی می‌باشد. از نوآوری‌های او در این بحث تقدم و تأخر به بالحق است. این قسم از تقدم و تأخر در آثار صدرالمتألهین از جهت تبیین و تفسیر مختلف است؛ زیرا او در کتاب الشواهد الربوبیه تقدم بالحق را متفاوت با تفسیر آن در آثار دیگرش مطرح نموده است. او در برخی از آثارش تقدم «بالحق» را تقدم وجود علّی بر وجود معلولی دانسته است. وی تفسیر دیگری از تقدم بالحق نیز ارائه نموده است. به این بیان که حق‌تعالی به اعتبار تجلّى وى در اسماء خویش و هم به اعتبار تنزل در مراتب شئون وجودیه خود که عبارت از وجود ممکنات است، هم متصف به تقدم و هم متصف به تأخر است و اتصاف او به تقدم و تأخر به نفس ذات اوست نه به‌واسطه امرى زائد بر ذات.

از میان فلاسفه، افرادی همچون شیخ اشراق و علامه حلی و پیروانشان قائل به اصالت ماهیت بودند و طبیعتاً وجود را معقولِ ثانی دانستند، اما با ظهورِ حکمت متعالیه و قولِ به اصالتِ وجود انتظار می‌رفت که قائلین به این دیدگاه، وجود را معقول ثانی قلمداد نکنند. اما مشاهده می‌کنیم که ملاصدرا و پیروانِ وی در حکمت متعالیه باز هم وجود را معقولِ ثانی می‌دانند. هدفِ این پژوهش پاسخ به این مسأله است که آیا این دو دیدگاه تهافت و تضادی دارند یا خیر، و اگر تضادی وجود دارد، وجه جمع و توجیه عبارات ملاصدرا به چه صورت است. طبیعتاً روش ما در این پژوهش توصیفی و تحلیلی است. با توجه به عبارات ملاصدرا و جمع‌بندی نهایی از دیدگاه او، اولاً شکی نیست که او قائل به اصالت وجود بوده است ودر عین حال وجود را معقول ثانی فلسفی قلمداد کرده است، و ثانیاً از نگاه نگارندگان با توجه به اینکه ملاصدرا علاوه بر خارجی دانستنِ اتصافِ معقولات ثانی فلسفی، عروضشان را نیز خارجی می‌داند، اساساً تهافت و تضادی باقی نمی‌ماند و نیازی به دست برداشتن از هیچ‌یک از دو دیدگاه ملاصدرا نیست.

حقیقت اختیار امری وجدانی و بدیهی است و همه انسان‌ها آن را با علم حضوری بسیط می‌یابند، ولی تحلیل و تفسیر این حقیقت و تبیین تفصیلی آن بسیار دشوار است و از مسائل اختلافی بین اندیشمندان به‌شمار می‌رود. اخیراً برخی اندیشمندان مکتب تفکیک، با ردّ آموزه‌های فلسفی و عرفانی، تحلیلی از حقیقت وجدانی اختیار عرضه کرده‌اند که از جهاتی شبیه تفکر اشاعره است. این تحلیل با ‌اینکه با ظاهری عقلی ارائه شده، اشکالات عقلی فراوانی دارد که برخی از آنها به نوع تقریر پیروان مکتب تفکیک اختصاص دارد. در این مقاله، با روش تحلیلی و توصیفی نشان داده‌ایم که اندیشه مکتب تفکیک در زمینه حقیقت اختیار و اختیار حقیقی نادرست است و در نتیجه همه ادعاهایی که پیروان این مکتب بر این اندیشه بنا کرده‌اند نیز بی‌دلیل یا بی‌پایه و اساس به‌شمار می‌روند. شایان ذکر است که در این نوشتار، اولاً دیدگاه مکتب تفکیک را اندیشه‌های ارائه‌شده در کتاب «مسأله علم الهی و اختیار» در نظر گرفته‌ایم و ثانیاً از تکرار اشکالاتی که فلاسفه و متکلمان پیش از این در نقد این نظریه مطرح کرده‌اند، صرف ‌نظر نموده‌ایم.

اصطلاحات برهان، برهان لمّی، برهان انّی، برهان انی مطلق و دلیل در منطق تعاریف ویژه‌ای دارند. ولی برخی از این اصطلاحات آن‌گاه که از منطق به فلسفه منتقل شده، فیلسوفان بر پایه حفظ تقسیم برهان به لمی و إنی در منطق، در آن اصطلاحات تصرفاتی انجام داده‌اند. شواهدی در کلام ابن‌سینا و ملاصدرا وجود دارد که تطور این اصطلاحات را در فلسفه نشان می‌دهد. برهان در فلسفه بر "لمی مطلق" و دلیل بر "لمی غیر مطلق" اطلاق می‌شود و قیاس شبیه به برهان در کلام ابن‌سینا بر برهان "انی مطلق" از نوع سوم در منطق تطبیق می‌شود و برهان بالعرض در کلام ملاصدرا نوعی "برهان لمی غیر مطلق" است و برهان صدیقین ملاصدرا ـ که از حقیقت وجود آغاز می‌کند ـ بر "برهان انی مطلق" از نوع سوم منطبق است که ملاصدرا آن را "برهان شبیه به لمّی" نامیده است. در فلسفه "برهان" به دو شق بالذات و بالعرض تقسیم می‌شود. «برهان دلیل»، خاصه برهان امکان در اثبات واجب، از نظر ملاصدرا "برهان لمی بالعرض" تلقی می‌شود، نه "برهان لمی بالذات". توجه به تطور این اصطلاحات از منطق به فلسفه اولی، راه‌گشای تفسیر دقیق عباراتی است که فیلسوفان آنها را در فلسفه به‌کار برده‌اند. اصطلاحات برهان، برهان لمّی، برهان انّی، برهان انی مطلق و دلیل در منطق تعاریف ویژه‌ای دارند. ولی برخی از این اصطلاحات آن‌گاه که از منطق به فلسفه منتقل شده، فیلسوفان بر پایه حفظ تقسیم برهان به لمی و إنی در منطق، در آن اصطلاحات تصرفاتی انجام داده‌اند. شواهدی در کلام ابن‌سینا و ملاصدرا وجود دارد که تطور این اصطلاحات را در فلسفه نشان می‌دهد. برهان در فلسفه بر "لمی مطلق" و دلیل بر "لمی غیر مطلق" اطلاق می‌شود و قیاس شبیه به برهان در کلام ابن‌سینا بر برهان "انی مطلق" از نوع سوم در منطق تطبیق می‌شود و برهان بالعرض در کلام ملاصدرا نوعی "برهان لمی غیر مطلق" است و برهان صدیقین ملاصدرا ـ که از حقیقت وجود آغاز می‌کند ـ بر "برهان انی مطلق" از نوع سوم منطبق است که ملاصدرا آن را "برهان شبیه به لمّی" نامیده است. در فلسفه "برهان" به دو شق بالذات و بالعرض تقسیم می‌شود. «برهان دلیل»، خاصه برهان امکان در اثبات واجب، از نظر ملاصدرا "برهان لمی بالعرض" تلقی می‌شود، نه "برهان لمی بالذات". توجه به تطور این اصطلاحات از منطق به فلسفه اولی، راه‌گشای تفسیر دقیق عباراتی است که فیلسوفان آنها را در فلسفه به‌کار برده‌اند.