جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش‌های فلسفی، در میان اندیشمندان اسلامی معاصر جایگاه ویژه‌ای دارد و دفاع عقلانی از بنیان‌های نظری دین در گروِ آن است. بی‌تردید در صورتی حکمت‌پژوهی در این راستا قرین توفیق می‌شود که روش‌مند بوده و براساس عیار پژوهش در این حوزه علمی باشد. آیت‌الله مصباح یزدی ـ فیلسوف برجسته دوران معاصر جهان اسلام ـ در آثار گفتاری و نوشتاریِ فلسفیِ خویش، روشی بدیع و کارآمد را در پژوهش‌های حِکمی به‌کار گرفته است. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی با تأکید بر اثر برجسته فلسفیِ آیت‌الله مصباح یزدی (کتاب «آموزش فلسفه»)، به بررسی روش‌ ایشان در حکمت‌پژوهی می‌پردازیم. براساس یافته‌های پژوهش، مراحل حکمت‌پژوهیِ روش‌مند بدین شرح است: توجه به خلأها یا بن‌بست‌ها در مباحث فلسفی غرب، تبارشناسی مسأله، بررسی پیشینه، فهم، تقریر و تحلیل دقیق مسأله، بررسی دیدگاه‌های مطرح و یا قابل طرح درباره مسأله، توجه به لوازم دیدگاه‌ها، توجه به فایده بحث، تقریر دقیق دیدگاه رقیب و ادله آن، توجه به خاستگاه نظریه، نقد و بررسی دیدگاه رقیب و ادله آن، ارائه دلیل معتبر برای دیدگاه برگزیده، پاسخ‌گویی به نقدهای مطرح و یا قابل طرح درباره ادله دیدگاه برگزیده، پاسخ‌گویی به شبهات مربوط، ملاحظه نتیجه، رعایت سیر تدریجی طرح و تحلیل عمیق فلسفی به‌صورت منظومه‌ و تطبیق قواعد کلی بر مسائل علومِ دیگر.

علامه مصباح در سال‌های پس از پیروزی انقلاب به روشنگری در زمینه مسائل مطرح درباره حکومت دینی و نظام ولایت فقیه، دیدگاه خود را شفاف در کتاب‌ها، مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های متعدد ارائه داده و در برابر دیدگاه‌های غیر منطبق با نظام عقیدتی اسلامی با صراحت اعلام موضع می‌کردند. ازاین‌رو از سوی مخالفان مورد اتهام‌هایی قرار می‌گرفتند؛ از جمله اینکه می‌گفتند ایشان به استبداد دینی باور دارد و معتقد است که مردم فقط وظیفه اطاعت از ولی فقیه را دارند و بس. در این مقاله برآنیم تا با استناد به سخنان صریح ایشان، این مسأله را تبیین کنیم که از دیدگاه ایشان حکومت دینی چه تکالیف و وظایفی در قبال مردم دارد و مردم چه حقوقی بر حکومت دینی دارند تا معلوم شود ایشان به مردم‌‌‌‌‌سالاری دینی باور دارند، نه به استبداد دینی. برای پژوهش در مسأله اصلی این مقاله، ناچاریم به بررسی مسائل فرعی‌ای مثل «معنای حکومت دینی»، «معنای حق حاکمیت»، «تلازم حق و تکلیف» و... بپردازیم. روش تحقیق این مقاله هم روش استدلالی تحلیلی است.

بیشتر قضایایی که در علوم به‌کار می‌روند، از سنخ قضایای طبیعیه نیستند، بلکه گزاره‌های منطقی، طبیعیه‌اند. این مسأله در شناخت جایگاه این قضیه در علم منطق و سنخ‌شناسی گزاره‌های سایر علوم مؤثر است. پیش از قرن هفتم، نگاه استقلالی به این گزاره وجود نداشت. خونجی و ابهری از پیشگامان ورود آن به مباحث منطقی هستند. از اولین مباحث بر محور قضیه طبیعیه این است که این قضیه شخصیه، مهمله یا مستقل از آن‌دو است. ثمره این بحث در سه‌گانه یا چهارگانه بودن تقسیم قضایا روشن می‌شود. محدوده و قلمرو طبیعیه که در تعریف آن ظهور یافت، بخشی دیگر از مباحث این قضیه است که خود را در چهارگانه یا پنج‌گانه بودن تقسیم نشان می‌دهد. شناخت اجزاء قضیه طبیعیه نقش مستقیمی در شناخت ماهیت آن و بازشناسی از دیگر قضایا دارد. توسعه موضوع قضایای طبیعیه به موضوعاتی که اعتباری است و نیز ارتباط آن با معارف درجه دو، قلمرو کاربردی آن را افزایش می‌دهد.

فیلسوفان مسلمان، نخست معقولات را به دو دسته معقولات اولی و معقولات ثانیه تقسیم کرده‌اند. خود معقولات ثانیه نیز با توجه به تفاوت منشأ انتزاع برخی مصادیق آنها از برخی دیگر، بعدها به دو قسم معقولات ثانیه منطقی و معقولات ثانیه فلسفی تقسیم شده‌اند. حکمای پیرو مکاتب مختلف، درباره کیفیت دست‌یابی به معقولات اولی راه‌کارهایی را ارائه داده‌اند. اما درباره فرایند دست‌یابی به معقولات ثانیه (به‌خصوص معقولات ثانیه فلسفی)، طرح خاصی ارائه نشده است. به‌ظاهر، علامه طباطبایی نخستین کسی است که درباره فرایند دست‌یابی به تمام معقولات (به‌خصوص معقولات ثانیه فلسفی)، طرح خاصی ارائه داده است. در این مقاله، با روش تحلیلی ـ توصیفی، ضمن اشاره به تاریخچه بحث از کیفیت دست‌یابی به معقولات، دیدگاه علامه طباطبایی را مورد بررسی و نقد قرار داده‌ایم و در نهایت، نظر مورد قبول خود را بیان کرده‌ایم. هدف مقاله این است که نشان دهد طرح علامه طباطبایی درباره کیفیت دست‌یابی به معقولات (به‌خصوص معقولات ثانیه فلسفی) تام نیست و نظر صحیح همان طرح صدرالدین شیرازی است که با توجه به حقیقت قوه واهمه و گستره آن بیان شده و در آثار برخی محققین به شهود عقلی موسوم است. فیلسوفان مسلمان، نخست معقولات را به دو دسته معقولات اولی و معقولات ثانیه تقسیم کرده‌اند. خود معقولات ثانیه نیز با توجه به تفاوت منشأ انتزاع برخی مصادیق آنها از برخی دیگر، بعدها به دو قسم معقولات ثانیه منطقی و معقولات ثانیه فلسفی تقسیم شده‌اند. حکمای پیرو مکاتب مختلف، درباره کیفیت دست‌یابی به معقولات اولی راه‌کارهایی را ارائه داده‌اند. اما درباره فرایند دست‌یابی به معقولات ثانیه (به‌خصوص معقولات ثانیه فلسفی)، طرح خاصی ارائه نشده است. به‌ظاهر، علامه طباطبایی نخستین کسی است که درباره فرایند دست‌یابی به تمام معقولات (به‌خصوص معقولات ثانیه فلسفی)، طرح خاصی ارائه داده است. در این مقاله، با روش تحلیلی ـ توصیفی، ضمن اشاره به تاریخچه بحث از کیفیت دست‌یابی به معقولات، دیدگاه علامه طباطبایی را مورد بررسی و نقد قرار داده‌ایم و در نهایت، نظر مورد قبول خود را بیان کرده‌ایم. هدف مقاله این است که نشان دهد طرح علامه طباطبایی درباره کیفیت دست‌یابی به معقولات (به‌خصوص معقولات ثانیه فلسفی) تام نیست و نظر صحیح همان طرح صدرالدین شیرازی است که با توجه به حقیقت قوه واهمه و گستره آن بیان شده و در آثار برخی محققین به شهود عقلی موسوم است.

یکی از مباحث مهم و مؤثر در فلسفه علوم انسانی، اثبات واقع‌گرایی در ارزش‌های انسانی و رد نسبیت است. بنا بر مبانی حکمت اسلامی در فلسفه علوم انسانی، ارزش‌های انسانی ریشه در واقعیات عینی دارد و ذهن بشر فارغ از شرایطی که آن را احاطه نموده، می‌تواند آن واقعیات را شناخته و به دیگران نیز بشناساند. این بدان معناست که اگر بخواهیم در شناخت واقعیات علوم انسانی و ارزش‌های مطرح در آن قدم برداریم، باید ذهن را از سلیقه‌ها، برداشت‌های شخصی و از سلایق عمومی و توافقات جمعی به‌طور کلی رها سازیم و به ندای عقل و استدلال‌های آن اکتفا نماییم. اما برخی بر این باورند که حتی با فرض مزبور نیز رهایی از شرایط ذهنی امکان‌پذیر نیست؛ چراکه سیر استدلال عقلی لاجرم و در نهایت به دو گزاره پایه و بدیهی ختم می‌گردد که هیچ دلیلی بر تطابق آنها با عالم واقع وجود ندارد، جز آنکه ذهن و ساختار آن فعلاً به‌گونه‌ای است که این قضایا را بر نقیضشان ترجیح داده است. پس قضایای بدیهی به‌جای مطابقت با واقع، صرفاً به دلیل مطابقت با ساختار ذهن و شرایط آن پذیرفته می‌شوند، ولذا نسبی‌اند. وقتی قضایای پایه و بدیهی نسبی باشد، پس تمامی قضایای مبتنی بر آنها، به‌خصوص علوم انسانی نیز نسبی و وابسته به ساختار ذهن تلقی می‌گردند. در مقابل، برخی اندیشمندان مسلمان با تقسیم گزاره‌های بدیهی به وجدانی و اولی، به مسأله مزبور پاسخ داده‌اند. پاسخ ایشان در قسم وجدانیات به دلیل وجود محکی آنها نزد نفس، روشن و مورد قبول است. اما معیار صدق بدیهی اولی، به دلیل قول به حکایت آنها از مصادیق محقق و عدم علم حضوری به آنها، همواره مورد بحث و مناقشات فراوان بوده و هست. در این میان، علامه مصباح یزدی ما را به سرمنزلی بدیع فرا می‌خواند. ایشان معیار صدق این‌دست از قضایا را نیز در ارجاع به علم حضوری می‌پوید. تبیینِ دقیق این نظریه در بخش اولیات و ارتباط وثیق آن با اعتبار علوم انسانی، مقصد اصلی این نوشتار است. ازاین‌رو با امید به خداوند، در این مقاله سعی داریم به روش توصیفی ـ تحلیلی به آن‌دسته از دغدغه‌های اندیشمندان در باب ارزش شناختِ علوم انسانی که به دلیل ابهام در معیار صدق اولیات ایجاد گشته، پاسخ قانع‌کننده‌ای ارائه دهیم.

برای مبادی برهان شرایط متعددی ذکر شده است که کلی بودن یکی از آنهاست. از سوی دیگر، دست‌کم برخی از مبادی به‌جهت شخصی بودن، فاقد این شرط هستند. بنابراین گویا منطق‌دانان دچار نوعی تناقض شده‌اند. سؤال این است که آیا این تناقض قابل رفع است؟ در صورت امکان، چگونه ممکن است؟ برای پاسخ به این سؤال، ابتدا تعریف قضایای شخصی و هر یک از مصادیق آنها ارائه شده و در نهایت این راه حل به نظر می‌آید که باید بین مبادی و مقدمات برهان فرق گذاشت. مبادی به معنای پایه‌ها و اعم از مقدمات است. بنابراین هم شامل مقدمات برهان می‌شوند و هم قضایایی که استدلال‌ها در نهایت به آنها منتهی می‌شوند. تعبیرهای مختلف منطق‌دانان از مبادی، شاهد بر این مدعاست که مبادی به معنای قضایایی هستند که استدلال‌ها به آنها منتهی می‌شوند، نه لزوماً قضایایی که در مقدمات برهان به‌کار گرفته می‌شوند. شاهد دیگر این است که گاهی امتناع دور، تسلسل و قضیه امتناع اجتماع نقیضین نیز در کنار بدیهیات از مبادی برهان شمرده شده‌اند.

مقاله حاضر با پرسش از جایگاه علیت در تبیین فعل الهی از نگاه صدرا و سازگاری آن با نصوص دینی، این فرضیه را دنبال کرده است که با تحلیل علیت وتبیین وجود رابط هویات امکانی، فعل الهی در تفکروی جلوه صفات و ظهور اسمای حق متعال در مجالی و مظاهر امکانی است. بر این اساس معلول ازجهت هویت تعلقی و فقر وجودی اش منفصل از موجدش تحقق نیافته چنانکه ادراک هستی‌اش بدون ادراک مربوط الیه‌اش محال است. لذا فعل الهی به تجلی بازگشته وممکنات حقیقتی جزآیتیت حق درذات وصفات وافعال ندارند و فقر مطلق آنها درسه قلمرو مزبور ازجهت حدوث وبقاتبیین می شودوسراسرجهان آینه بندان جمال اوالبته متناسب باظرفیت هویات امکانی می‌شود. توحید در خالقیت، مالکیت و ربوبیت به‌علاوه حضور و ظهور مطلقش و انحصار حامدیت و محمودیت در خدا و مساوقت فعل خدا با حقیقت عینی حمد در گستره گیتی و در نهایت جمع سالم عقل و نقل ازبرکات این تبیین حکمی است و لذا خدا به عنوان فاعل ایجادی هم دائم الظهور است و هم دائم الحضور.

خداوند دارای صفات فعلی است و فعل او از ذاتش ناشی می‌شود و تمام ماسوی الله فعل الله هستند. خداوند واحدِ بسیط لایتغیر است، ولی فعل او کثیر و متغیر. لذا چگونه از ذات ثابت لایتغیّر الهی، افعال متغیر صادر می‌شود؟ ربط صفات فعلی به ذات الهی باید به‌گونه‌ای تبیین شود که باعث نقص و تناهی در خداوند نشود. ملاصدرا براساس مبانی اصالت وجود، وحدت تشکیکی و قاعده بسیط الحقیقه، صفات خداوند را به‌نحو ذومراتبی معرفی می‌کند. او به‌نحوی ربط صفات فعل به ذات را تبیین می‌کند که هماهنگ با وحدت و ثبات خداوند است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا تبیین صدرالمتألهین از ارتباط صفات فعل با ذات الهی را بیان می‌کند و به‌دنبال آن، به بررسی «صفات ذات و فعل الهی»، «کیفیت صدور فعل» و «ذومراتب بودن صفات الهی در آیات و روایات» می‌پردازد. همچنین به کلمات علامه مجلسی و فیض کاشانی در این رابطه اشاره می‌شود. از این رهگذر، دیدگاه صدرا در آینه متون دینی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. می‌توان دیدگاه و نحوه تبیین ملاصدرا از صفات و چگونگی ربط صفات فعلی به ذات را از آیات و روایات نیز اصطیاد کرد.

یکی از نظریات مطرح‌شده در مباحث معرفت‌شناسی حکمت متعالیه، «معلوم بالعرض اول بودن صورت علمیه و معلوم بالعرض دوم بودن معلوم خارجی» است. براساس این نظریه، «علم» امری وجودی و معلوم بالذت است و صورت علمی یا ذهنی، امری ماهوی و معلوم بالعرض است. همچنین معلوم خارجی که به‌واسطه صورت علمی ادراک می‌شود، معلوم بالعرض دوم است. با تبیین این نظریه، مشخص می‌شود که این نظریه دارای اشکالات بنایی و مبنایی است؛ زیرا: اولاً با فرض اینکه صورت علمیه به‌عنوان امری ماهوی پذیرفته شود، به دلیل اینکه وجود تنها واسطه در ثبوت ماهیت است (نه اثبات) و نیز به دلیل اینکه ملاک انطباق علم بر معلوم، وجود برتر علم است نه اتحاد ماهوی، مشخص می‌شود که نه صورت علمیه معلوم بالعرض اول است و نه معلوم خارجی معلوم بالعرض دوم. ثانیاً با اثبات وجودی بودن صورت علمیه، اساس نظریه از بین می‌رود. معلوم بالذات بودن صورت علمیه مورد تصریح ملاصدرا است.

به نظر می‌رسد از نقاط ضعف فلسفه اسلامی در طول تاریخ فلسفه این نیست که انتزاعی و ذهنی محض باشد؛ بلکه اشکال عمده این است که غالباً به‌صورت ذهنی صرف باقی مانده و امتداد عملی نیافته است. البته در این میان، فلاسفه‌ای چون علامه طباطبایی(ره) به برخی مباحث فلسفی امتداد عملی بخشیده‌اند. از جمله این تلاش‌ها، تبیین خاصی از علیت است که در حکمت متعالیه وجود دارد؛ به این‌گونه که ملاصدرا از مسأله وجود رابط به‌طور بدیعی در بحث علیت بهره برده است. شاگردان مکتب متعالیه (مانند علامه طباطبایی) نیز به این مسأله توجه شایسته‌ای داشته‌اند. علامه طباطبایی(ره) در مسلک اخلاقی خود که درواقع خود برگرفته از مسلک اخلاقی ویژه قرآن (روش احراقیه) است، این تبیین ویژه از علیت را به‌کار گرفته که در بحث‌های تفسیری وی نیز متبلور است. طبق این تبیین، معلول در حکم وجود رابط و عین‌الربط به علت است. لذا توجه و درک این‌ نگاه توحیدی سبب رفع رذایل اخلاقی می­شود؛ زیرا ریشه رذایل در انسان، همان نفس اماره و منیت اوست. درحالی‌که نگاه یادشده، جایی برای منیت انسان باقی نمی‌گذارد.