جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فیلسوفان مسلمان با استناد به قاعده «ما لا حد له لا برهان علیه» و «ما لا برهان علیه لا حد له» پیوند معرفت تصوری و تصدیقی انسان را نسبت به برخی موجودات نشان داده و امکان یا امتناع یکی از آن‌دو را دلیل بر امکان یا امتناع دیگری معرفی کرده‌اند. در این مقاله، نخست به اختصار از چیستی و اقسام حد و برهان سخن به میان آمده و سپس مفاد اصل و عکس این قاعده تشریح شده است. در ادامه، با توجه به ادله و مستندات قاعده، به این نتیجه دستیافته ایم که مفاد برخی از این ادله، تثبیت ملازمه کلی بین معرفت تصوریِ حاصل از حد وجودی و معرفت تصدیقیِ برگرفته از برهان لم مطلق است و برخی دیگر نیز ـ از جهت وجود و عدم ـ بر ملازمه بین دو نوع معرفت، دلالتی ندارند. مطابق مفاد دلیلی دیگر می‌توان ملازمه بین حد و برهان لم مطلق را به حد ماهوی نیز تعمیم داد و در مورد کلیت یا جزئیت گزاره‌های حاکی از ملازمه وجودی و عدمی بین دو نوع معرفت، قائل به تفصیل شد.

حمل اولی و حمل شایع از امور مهم و پر اهمیت در حکمت متعالیه و فلسفه صدرایی است؛ به حدی که جناب ملاصدرا برخی ابهامات و شبهات را از این طریق پاسخ داده‌اند. البته هر چند می‌توان این امر را در عبارات گذشتگان نیز پیدا کرد، ولی ایشان توانسته است این نکته و انواع حمل را تقریر و واضح نماید. اما مطلب قابل توجه اینکه ایشان فقط اولی و شایع را به عنوان قید موضوع و قید حمل لحاظ کرده‌اند؛ درحالی‌که اولی و شایع را می‌توان به‌عنوان قید برای محمول نیز قرار داد. بنابراین محمول به حمل اولی یعنی مفهوم محمول و محمول به حمل شایع یعنی حقیقت عینی و خارجی محمول. مرحوم ملاصدرا و ـ به تبع ایشان ـ مرحوم علامه، شبهه معروف وجود ذهنی را نیز با حمل اولی و شایع به قید حمل پاسخ داده و معتقدند که اگر می‌گوییم وجود ذهنی کیف نفسانی است، مراد حمل شایع و اگر می‌گوییم وجود ذهنی از مقوله خارج است، مراد به حمل اولی است. لکن با نگاه دقیق آشکار می‌شود که آنچه شبهه را حل می‌کند، اولی است و شایع فقط قید محمول است. یعنی وجود ذهنی، با مفهوم مقوله خارج اتحاد داشته و همچنین با حقیقت عینی و خارجی کیف نفسانی نیز متحد است. بدین‌معناکه از مقوله کیف نفسانی بوده و با مفهوم جوهر متحد است. البته این اتحاد با مفهوم جوهر، از حیث مرآت بودن تصویر ذهنی با خارج است. یعنی مفهوم جوهر و مفهوم انسان از یک چیز که ماهیت انسان باشد حکایت می‌کند. والّا مفاهیم باهم متفاوت هستند. برای تبیین مطلب، در پایان مقاله آمده است که احتمالاً مراد مرحوم ملاصدرا و علامه نیز همین بوده است. لکن تصور کرده‌اند این تفاوت به خاطر اولی و شایع به قید حمل است. درحالی‌که اولی و شایع به قید محمول پاسخ شبهه است.

بی‌گمان، نظریه تکامل داروین از نظریه‌های علمی‌ای است که توانسته تأثیر شگرفی در حوزه‌های گوناگون دانش بشری بگذارد و در رشته‌های مختلفی از قبیل فلسفه دین و الهیات به بحث پردامنه‎ای تبدیل شود. این نظریه از مؤلفه‌های گوناگونی شکل یافته که فهم نادرست آن، در بسیاری از موارد به جدال‌های بیهوده منتهی شده ‌است؛ از جمله این مؤلفه‌ها می‌توان به «تصادف و شانس» اشاره کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که برای این واژه‎ها (تصادف و شانس) معانی گوناگونی همچون «پدیده بی‌علت، پدیده مجهول‌العله و پدیده‌ برآمده از فاعل بی‌هدف» ارائه شده است و هر کس بر اساس یکی از این معانی به اظهار نظر پرداخته ‌است. به‎علاوه اینکه مؤلفه تصادف از سوی زیست‌شناسانی چون «داوکینز» بهانه‌ای برای انکار خداوند نیز قرار گرفته است. در مقابل، فیلسوفان اسلامی بر اساس ارزیابی این سه معنا، تصادف زیستی به معنای دوم و سوم را ممکن دانسته و از نگاه فلسفی تبیین‌پذیر می‌دانند. اما بر این نکته پافشاری می‌کنند که پذیرش تصادف به این دو معنا هیچ‌گاه در مقابل خداباوری نیست. بنابراین می‌توان به جهانی دو سطحی باور داشت که خداوند در طول آن قرار دارد و رویدادهای تصادفی در عرض آن در حال شدن هستند.

فلاسفه اغلب علیت را در امور وجودی جاری دانسته و به کارگیری آن در سایر موارد، از جمله امور عدمی را مَجاز تلقی کرده‌اند. همچنین ایشان علت نامیدنِ علت اعدادی را مسامحه خوانده و عرفی دانسته‌اند. اما علیت حقیقتی نفس‌الامری و عام دارد؛ به نحوی که می‌توان آن را به خارجی و تحلیلی تقسیم کرده و بدون هیچ مجازی، در امور وجودی، عدمی و حتی در میان امور اعتباری جاری دانست. اقوال مختلفی ـ از انکار علیت تا پذیرش آن نسبت به هر موجودی ـ در باب علیت موجود است. اما دیدگاه درست در میان موجودات، تنها نیازمندی موجودات محدود و ضعیف به علت‌ است. در بحث ملاک نیازمندی به علت نیز، اگر علیت را منحصر در موجودات نماییم، ملاک همان محدودیت و ضعف وجودی است و اگر آن را عام در نظر بگیریم، باید امکان معنایی را ملاک نیازمندی به علت بدانیم. دیدگاه اخیر متعلق به جناب استاد فیاضی دام ظله العالی است.

در عصر حاضر، مباحثی که پیرامون مسأله اختیار صورت می­گیرد، تحت عنوان اراده آزاد مطرح می­شود؛ اینکه آیا اراده آزاد همان اختیار است که تا به حال در فلسفه سنتی مطرح شده و صرفاً لفظ آن تغییر کرده است و یا علاوه بر لفظ، در محتوای این بحث نیز تغییری حاصل شده است؟ در این مقاله پس از تبیین اصطلاح اختیار در فلسفه اسلامی، تطور تاریخی دو تقریر اصلی اختیار در این سنت فلسفی نیز تبیین شده و با تقریرهای اصلی اختیار در فلسفه معاصر غرب مقایسه شده است. نتیجه­­ای که از این مقایسه به دست آمده این است که اراده آزاد تقریری جدید از اختیار در دوران معاصر است که بر مبنای تفکیک فعل ارادی از فعل اختیاری صورت می­گیرد و علاوه بر ارادی بودن فعل، اختیاری بودن اراده و مسئولیت­پذیری انسان را نیز توجیه می­کند. امروزه در سنت فلسفه اسلامی، تقریرهای ارائه شده از اختیار، به خاطر عدم توجه به عنصر مسئولیت­پذیری، انتظار ما را برای استفاده از بحث اختیار در حکمت عملی برآورده نمی­کند. از این‌رو لازم است با توجه به تقریر جدید اختیار (اراده آزاد)، مباحث مطرح شده پیرامون اختیار در فلسفه اسلامی بازنگری شده و بررسی شود که مسئولیت­پذیری در این مباحث، چه توجیه مناسبی می­تواند داشته باشد.

از اموری که نزد همه فلاسفه و عارفان و حتی بسیاری از متکلمان و فقیهان، به طور مسلّم و قطعی غیر قابل انکار می‌نماید، اصل محال بودن تخلّف معلول از علت تامه است. در مقابل، برخی متکلمین و اهل تفکیک قائل به جواز تخلف شده‌اند. در این میان، برخی قائل به نقیض این اصل شده و تخلف معلول از علت تامه را نه‌تنها جایز، بلکه واجب دانسته و دلایل فلاسفه را نیز نقادی می‌نمایند. از دلایلی که ایشان نقادی نموده‌اند، دلیل «لزوم علت تامه بالفعل بودن علت» است. این نوشتار به بررسی نقادی‌های این گروه بر این برهان پرداخته و نقاط ضعف آنها را تبیین نموده است.

یکی از مسائل مورد نزاع فلاسفه، کیفیت ترکیب ماده و صورت است. بدین‌نحو که مشهور حکمای مشائی ترکیب ماده و صورت را انضمامی دانسته‌اند، اما برخی همچون ملاصدرا ـ به تبع صدرالدین دشتکی ـ ترکیب ماده و صورت را اتحادی دانسته و برای اثبات دیدگاه خود، دلیل هم ذکر کرده‌‌اند. بررسی ادله ملاصدرا بر ترکیب اتحادی ماده و صورت نشان می‌دهد که این ادله قابل مناقشه است. اما ایشان بر اساس مبانی حکمت متعالیه، تقریر جدیدی از برهان قوه و فعل ارائه کرده‌ا‌ند که ترکیب اتحادی ماده و صورت را اثبات کند. در این نوشتار، ابتدا به تحریر محل نزاع اشاره ‌شده و تبیین می‌شود که محل نزاع، ترکیب ماده اولی و صورت به‌معنای مقوم شیء بوده و مراد از ترکیب نیز ترکیب حقیقی است. همچنین در این نوشتار برخی از اشکالاتی که مانع پذیرش ترکیب اتحادی ماده و صورت از سوی حکما شده نیز پاسخ داده شده و در نهایت هم بر اساس مبانی حکمت متعالیه، معنای دقیق و عمیق‌تری از ترکیب اتحادی ماده و صورت بیان شده است.

آموزه موعود نجات‌بخش و جایگاه رفیع آن، باعث هرچه بیشتر شدن انگیزه فرقه­ها در تأویل معارف مهدوی و ارائه برداشت­های متناسب با محتوای جریان­های انحرافی بوده است. فرقه­ها با تأویل و تطبیق گزاره­های مهدوی، در پی زمینه­سازی اقناع اندیشه موعودباوران و بهره­مندی از حمایت ایشان در بقای جریان فرقه بوده­اند. این جستار با روش توصیفی- تحلیلی به بازشناسی رویکرد فرقه­های انحرافی به آموزه مهدویت می­پردازد. نتایج تحقیق گویای این مطلب است که این دست­برد نه‌تنها در اصل آموزه مهدویت، بلکه در ویژگی­ها و خصوصیات موعود نیز رخ­ داده است. تأویل در اصل مهدویت، در مواردی منجر به بروز مهدویت نوعی شده و در موارد دیگر، به نحوه تعدد مهدیان و یا حتی نفی امام مهدی با ظهور نایب ایشان نظر داشته است. ویژگی­های قائم نیز در حیطه­های مختلفی نظیر خصوصیات ظاهری، مکان­های ظهور، مفهوم عدالت و غلبه قائم و حتی افراد و اشیاء همراه ایشان، در راستای ادعای مدعیان دروغین تأویل و تطبیق پذیرفته است.