جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از نو آوری‌های ممتاز علامه طباطبایی، ارجاع همه گونه‍های علم حصولی به علم حضوری است. این ایده مبیّن آن است که انسان پیش از هر گونه ادراک ذهنی و مفهومی، نخست با علم حضوری، واقعیت و هستی اشیاء را درک می‍کند. آنچه در این زمینه در خور تأمل است، بیان دوگانه علامه در ادراک حسی است. وی در این ادراک، واقعیت معلوم به علم حضوری را گاهی صورت مادی منطبع در اعضا و گاهی آن را صورت مثالی مستقر در عالم مثال می‍داند. در این نوشتار پس از تبیین هر دو دیدگاه، نشان داده می‍شود که این دیدگاه‌ها اگرچه متمایز هستند، اما متعارض نیستند و هر کدام از آنها ناظر به مرحله متفاوتی از هستی انسان است. در واقع از منظر علامه معیار تحقق ادراک حسی، صورت مثالی محسوسات است که نفس در مراحل ابتدایی، توانایی انشاء این صور را ندارد و آنها را در مثال منفصل شهود می‍کند. ولی در مراحل بعد، خودش این صور را در مثال متصل ایجاد می‍کند.

بر اساس اصالت وجود و اعتباری بودن ماهیت، واقعیت و هویّات خارجی از سنخ وجود هستند، نه از سنخ ماهیت. از نگاه حکمای قبل از صدرالمتألهین، ماهیت که دارای خارجیت است جای خود را به وجود و هستی می‌دهد و خود به اعتباریت تنزل می‌یابد. اما در این مساله، تفاسیر مختلفی از مفهوم «اصالت» و مفهوم «اعتباریت» وجود دارد که خود تأثیر خاصی در نوع نگاه به حقایق خارجی می‌گذارد. از جمله کسانی که دیدگاهش می‌تواند جایگاه خاصی داشته و حائز اهمیت باشد، دیدگاه شهید مطهری (رضوان الله علیه) است. ایشان در این باره معتقد است که آنچه هویات خارجی را تشکیل می‌دهد و خارج‌ساز است «وجود» می‌باشد. در مقابل، ماهیت امری ذهنی است که در جواب سؤال از حقیقت هویت خارجی واقع شده و بر آن صدق حقیقی دارد، اما خود تحققی در خارج ندارد و موطن آن تنها در ذهن است؛ یعنی، وجود خارج‌ساز است و ماهیت ذهن‌ساز. به نظر می‌رسد از بین تفاسیر مختلف، همین نظر درست است که با روش تبیین و تحلیل و توصیف در مقام بررسی آن هستیم.

نوشتار حاضر با هدف نهادینه‌سازی فرهنگ نقد میراث علمی گران‌قدر گذشتگان در جهت نیل به دستاوردهای جدید، با روش کتابخانه‌ای و بررسی عقلی ـ برهانی و نیز از طریق مقارنه و تطبیق با نظریات شیخ اشراق، خواجه نصیر و ملاصدرا، به تبیین و نقد مبانی و نظریات محقق لاهیجی در «چیستی و ملاک علم، ملاک عاقل و معقول بودن، ملاک و مصادیق علم حضوری و حصولی، اصالت علم حصولی و عدم علم حضوری به غیر» پرداخته است و به‌طور مستدل، اعتقادات وی را در مسائلی چون «عرض‌بودن حقیقت علم، تفاوت میان علم و ادراک، عدم مساوقت علم با وجود، انحصار علم به ادراک عقلی، انحصار موجود مجرد به موجود مستقل، انحصار مجردات به مجردات عقلی، لزوم تجرد و استقلال وجودی در عاقل بودن و لزوم تجرد صورت ذهنی از ماده در معقولیت» زیر سؤال می‌برد. در ادامه نیز با نقد نظر ایشان، نخست، به جهت اینکه هر علمی فی‌نفسه حضوری است و فقط در مقایسه با واقعیت دیگری (معلوم بالعرض) ممکن است حصولی باشد، اصالت را به علم حضوری می‌دهد، سپس بر خلاف دیدگاه ایشان، علم حضوری به غیر ـ همچون علم حضوری علت به معلول ـ را ممکن می‌داند.

مسئله کیفیت اتصاف حق‌تعالی به صفات ذاتی از مهمترین مباحث خداشناسی است که همواره میان اندیشمندان مسلمان مطرح بوده است. این مسئله در مکاتب مختلف کلامی، عرفانی و فلسفی سرنوشتی متفاوت و بلکه گاهی اوقات متضاد به خود دیده است. ملاصدرا با طرح نظریه اصالت وجود و اعتباریت معنا، گامی نو در تبیین کیفیت اتصاف حق‌تعالی به صفات ذاتی برداشت. بر اساس این اصل بنیادین در حکمت متعالیه، از‌آن‌جهت که هیچ هویت و واقعیتی از سنخ معنا نیست، دیگر میان کثرت مفهوم و معنا و کثرت در مصداق تلازمی وجود ندارد. ازاین‌رو ممکن است معانی متباین با مصداقی واحد موجود شوند. لذا صفات ذاتی حق‌تعالی هرچند به لحاظ معنا و مفهوم متباین‌اند، لکن به‌لحاظ مصداقی، همه آنها حاکی از وجود حق‌تعالی هستند. بنابراین مراد از عینیت صفات ذاتی با وجود حق‌تعالی در حکمت متعالیه، همان کثرت حاکی (مفهوم و معنای صفات) و وحدت محکِّی (وجود حق‌تعالی) است.

محقق اصفهانی، فیلسوف نو صدرایی معاصر است که برهانی وجودی برای اثبات خداوند اقامه کرده است. این برهان در تفکر اسلامی، کم‌نظیر بوده و مورد توجه متفکران معاصر واقع شده است. در مجموع، پنج تقریر در سه محور کلی برای این برهان بیان گردیده است: محور اول، مفهوم واجب‌الوجود ازاین‌جهت که مفهومی ذهنی است؛ محور دوم، مفهوم واجب‌الوجود ازاین‌جهت که از امری ورای خود حکایت می‌کند و در نهایت، حقیقتِ واجب‌الوجود یا موجود بذاته در خارج. هر کدام از این تقریرها با اشکال‌هایی مواجه شده است. دکتر مهدی حائری یزدی چهار اشکال به این تقریر از برهان وارد ساخته است. اشکال نقضی، مصادرۀ مطلوب، خلط بین گزاره­های بتیه و غیر بتیه از جمله این اشکال­ها هستند. این اشکال­ها با انتقادهایی از سوی مدافعان برهان وجودی مواجه گردیده­اند. بیشتر این انتقادها صحیح نبوده و ناشی از عدم توجه منتقدین به معقول ثانی بودنِ مفاهیمی نظیر «واجب الوجود»، «خدا» و «شریک البارئ» است. بنابراین، عمده اشکال­های دکتر حائری بر برهان محقق اصفهانی صحیح بوده و این برهان در اثبات وجود خداوند ناکارآمد است.

مسئله جاودانگی در عذاب، از جمله مسائل مهمّ فلسفی و عرفانی است که مورد توجّه بسیاری از متفکّران اسلامی بوده است. در این میان، ملّا نعیما طالقانی از جمله موافقان جاودانگی عذاب در جهنّم است. وی برخی از دلایل قائلین به انقطاع عذاب را برّرسی نموده، امّا هیچ‌یک از آنها را نپذیرفته است. از منظر وی، پذیرش انقطاع عذاب امری ناموجّه است. حکیم طالقانی این دیدگاه را مخالف اجماع مسلمین صدر اسلام و ظواهر آیات قرآن کریم می‌داند. وی معتقد است که عذاب دائمی منافاتی با حکمت الهی ندارد. نگارنده همه انتقادات حکیم طالقانی را مورد برّرسی قرار داده و نشان‌ داده است که هیچ‌یک از این انتقادات تمام نیست. بلکه برخی از نقدهای وی ناشی از عدم ادراک دقیق دلایل اقامه شده در این مسئله است. بر اساس ناکافی بودن انتقادات مطرح شده از سوی حکیم طالقانی ـ با روش تحلیل تطبیقی ـ می‌توان گفت که دلایل اقامه شده توسّط برخی از حکما و عرفا نسبت به انقطاع عذاب اخروی کافی است و این مسئله توجیه عقلی خواهد یافت.

ابن‏ سینا برای زیبایی قائل به اصولی است که بدون در نظر گرفتن آنها زیبایی قابل تعریف نبوده و امر زیبا تحقق پیدا نمی‏کند. با تبیین این اصول، معیارهای زیبایی از سوی بوعلی مشخص شده و می‌توان ذیل این عناوین به خلق اثر هنری و قضاوت درباره آنها پرداخت. با توجه به این مهم، ما در این مقاله قصد داریم با تحقیق در برخی رویکردهای متافیزیکی و معرفت‏شناختی، به «موازین، قواعد یا اصول زیبایی» در اندیشه ابن‏سینا دست یابیم. بدین‌منظور نشان خواهیم داد که زیبایی برای بوعلی دارای برخی مشخصات هستی‏شناختی است که در صورت فقدان این مشخصات، صحبت از امر زیبا نزد او منتفی است. همچنین، زیبایی را با رعایت برخی موازین معرفتی می‏توان به وجود آورده و البته در مواجهه مخاطب با اثر، آن را دریافت. خصوصیات ماهیتی زیبایی بیانگر غایت بودن آن است و همین مسئله امر زیبا را دارای کارکرد تربیتی نیز می‏کند.