جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روش دست‌یابی به دانش در حوزه‌های گوناگون علوم امری مهم بوده و نتایج مهمی به‌دنبال دارد. یکی از مسائل دانش فلسفه حق، پاسخ این پرسش است که بشر با چه روش یا روش‌هایی می‌تواند حقوق طبیعی موجودات را شناسایی کند؟ این مقاله تلاش می‌کند این پرسش را به‌صورت زیر پاسخ دهد. حق (داشتن) به معنای شایستگی است. این مفهوم مفهومی فلسفی است که از مقایسه هر موجود (هدف‌مند) با هدف آن فهمیده می‌شود. به دلیل آنکه صاحبان حق به دسته‌های گوناگون تقسیم می‌شوند، برای شناسایی حقوق طبیعی آنها روش‌های مختلف به شرح زیر به‌کار می‌روند: شناسایی حقوق طبیعی بشر از راه علم انسان به نفس خویش، یعنی به روش شهودی ممکن است. شناسایی حقوق ذاتی خدای متعال به یکی از سه روش شهودی، عقلی و نقلی امکان دارد. حقوق طبیعی دیگر انواع موجودات (فرشتگان، جنیان، حیوانات، گیاهان، جمادات و گروه‌های اجتماعی) به روش عقلی، نقلی، عقلی ـ تجربی یا نقلی ـ تجربی شناخته می‌شوند. حاصل آنکه، حقوق طبیعی (ذاتی) موجودات را نه از یک روش خاص، بلکه از روش‌های مختلف می‌توان شناخت. این روش‌ها عبارتند از: روش عقلی، روش شهودی، روش نقلی و یا ترکیبی از آنها. روش پژوهش در این مقاله روش عقلی است.

محقق طوسی مسأله «بساطت وجود» را به‌عنوان یکی از مسائل امور عامه در کتاب «تجرید الاعتقاد» بیان کرده‌ و پس از وی، شارحان این کتاب به شرح دیدگاه محقق طوسی پرداخته‌‌اند. صدر المتألهین در برخی از آثارش به این مسأله صرفاً اشاره نموده و در کتاب "اسفار" فصلی را برای آن سامان داده ‌است. شارحان حکمت متعالیه نیز این مسأله را در آثار خود تبیین کرده‌اند. بساطت وجود در برخی منابع عرفانی، همچون کتاب "تمهید القواعد" نیز بیان شده‌است. این مسأله در منابع مزبور با دو تعبیر ایجابی (یعنی الوجود بسیط) و سلبی (یعنی لا جزء له، لا جزء خارجی له و لا جزء حملی، لا حدّ له و لا جنس له و لا فصل له) عنوان شده ‌است. بساطت وجود و عدم ترکب آن از سه جهتِ اجزای ذهنی، خارجی و مقداری قابل بررسی است. این مسأله، کاربست‌های مهمی همچون بداهت تصوری وجود، وحدت تشکیکی وجود، اشتراک مراتب وجود در اوصاف کمالی، کامل بودن وجود و وجوب بالذات وجود دارد. پژوهش حاضر با تتبعی گسترده در منابع کلامی، حکمی و عرفانی و به روش توصیفی- تحلیلی، مسأله بساطت وجود و کاربست‌های آن را با رویکردی انتقادی تبیین و بررسی کرده ‌است.

مسائل مربوط به قوای نفس یکی از مهم‌ترین مباحث علم‌النفس صدرایی است. به دو جهت مسائل قوای نفس با پیش‌فرض‌های طبیعی آمیخته شده است؛ جهت اول آنکه فلاسفه پیش از ملاصدرا، مسائل علم‌النفس را در بخش طبیعیات مورد بحث قرار داده‌اند و جهت دوم آنکه نفس و بدن رابطه وثیقی با یکدیگر دارند، به‌طوری که پرداختن برخی مسائل مربوط به قوای نفس مستلزم بحث از مسائل مربوط به بدن نیز می‌باشد. در این نوشتار که داده‌ها به‌صورت کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده و به روش عقلی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است، مشخض شده که پیش‌فرض‌های طبیعی همچون نظریه عناصر اربعه، مزاج و افلاک نه‌گانه و گزاره‌های تجربی مربوط به آثار و عملکرد اعضای بدن حیوان به سه نحو در مباحث قوای نفس به‌کار رفته است؛ به این صورت که برخی از این پیش‌فرض‌ها در اثبات مسائل به‌کار رفته است؛ مانند احصاء و اثبات قوای نفس، ضروری بودن قوه لامسه و اثبات قوای نفوس فلکی. برخی دیگر از این پیش‌فرض‌ها نیز در تبیین مسائل استفاده شده است؛ مانند تعریف و تحدید قوای نفس، تبیین عملکرد قوای نفس و جایگاه آلات و قوای نفس؛ و برخی از پیش‌فرض‌های طبیعی، منشأ طرح مسائل خاص در مباحث قوای نفس شده است؛ مانند مسائل قوای نفس فلکی.

وحی قرآنی به جهت آنکه اساس و زیر بنای معرفت دینی و تعالیم اسلامی می‏باشد، مبدأ فاعلی آن از اهمیت والایی برخوردار است؛ زیرا اگر الهی بودن آن مورد شک و تردید قرار گیرد، معرفت‌بخشی آن زیر سؤال خواهد رفت. برخی نواندیشان، الهی بودن وحی قرآنی را به چالش کشانده و قائل به بشری بودن وحی قرآنی شده‏اند. برای باسابقه جلوه دادن دیدگاه خود فاعل بشری داشتن را به برخی از متکلمان سنتی نیزنسبت داده‏اند. از این رو ضروری است که فاعلی وحی قرآنی از دیدگاه متکلمان سنتی و آراء جدید با تکیه به منابع دینی بررسی گردد. این نوشتار با روش تحلیلی، توصیفی و تطبیقی در صدد بررسی دیدگاه‏های متکلمان اسلامی ـ که تفسیر سنتی از وحی دارند ـ و آراء جدید با اتکا به منابع دینی است که آیا از متکلمان سنتی کسی قائل به بشری بودن وحی قرآنی هستند؟ بعد از بررسی دیدگاه‏ها به این نتایج رسیده است که متکلمان سنتی بر الهی بودن وحی قرآنی اتفاق دارند. آیات و روایات نیز بر آن دلالت دارند و بشری بودن وحی قرآنی با منابع دینی سازگاری ندارد.

در این مقاله به مفهوم جسم و عوامل مؤثر بر حرکت آن از منظر ابن سینا پرداخته و تأثیر این مفاهیم و گزاره‌ها بر مکانیک کلاسیک را بررسی خواهیم کرد. ضمن بیان نظرات ابن‌ سینا، سیر تحول این مباحث فلسفی در فلسفه غرب (فلسفه دکارت، فلسفه لایب نیتس و مباحث فلسفی اختیار شده توسط نیوتن) را تحلیل نموده و نهایتاً به اثبات اصل ماند و قوانین پایستگی انرژی و اندازه حرکت می‌پردازیم. همچنین مبانی فلسفی را که منجر به پذیرش قانون واحد برای توصیف حرکت‌های زمینی و آسمانی شد مطرح کرده و با روش تحلیلی نشان خواهیم داد که اندیشه‌های بوعلی سینا ـ که از طریق ترجمه آثار ابن رشد به اروپا راه یافت ـ تأثیری به‌سزا در تدوین مکانیک کلاسیک داشته است. همچنین به‌اجمال نشان خواهیم داد که بخشی از فلسفه طبیعی ابن‌ سینا این قابلیت را دارد که هرگاه با ریاضیات مناسب ترکیب گردد، برخی از معادلات اساسی فیزیک را به‌طور کامل‌تر به‌دست دهد.

هراری اندیشمندی اسرائیلی است که در تحلیل خود از تاریخ، آینده و چالش‌های انسان، بارها از ماهیت ادیان و تأثیرات آن در حیات بشر سخن به‌میان آورده است. او با ارائه تقسیمی سه‌گانه از حقایق هستی، دین و در رأس آن خداوند را در حد یک ماهیت اسطوره‌ای و ذهنیتِ مشترک تنزل داده است. از نگاه او، واقعیتِ خیالی دین کارکردها و مخاطراتی را در زندگی بشر پدید آورده است که باید نسبت به آنها هوشیار بود. او تذکر می‌دهد که دینِ افسانه‌ای علی‌رغم کارکردهای انکارنشدنی خود، در هر صورت پدیده‌‌‌ای خیالی است و در صورت اصالت یافتنِ باورهای آن، می‌تواند عاملی برای انحراف مسیر زندگی بشر و ترویج خشونت گردد. در این نوشتار، ضمن ارائه تصویری منسجم از نظریات پراکنده هراری در مورد دین و پیامدهای مختلف آن، به بررسی و نقد آنها مبادرت شده است. رویکرد غالب مباحث، عقلی و فلسفی است و در مواردی نیز به تناسب ادعاهایِ هراری، از مباحث تاریخی و درون‌دینی سخن به میان آمده است تا براساس آنها، صحت و سقم ادعاها و تحلیل‌هایِ هراری، در بوته نقد قرار گیرد. بر این اساس نشان داده شده است که خلط بین مقام اثبات و ثبوت در تبیین واقعیت‌های بین الاذهانی و عدم تمایز بین دینِ حق و دین محقق، از اصلی‌ترین لغزشگاه‌های هراری بوده است.

تبیین پیوند نفس و بدن از دیرباز توجه اندیشمندان را به خود معطوف داشته است. در روایتی زیبا امیر مؤمنان علی علیه السلام رابطه روح و بدن را به پیوند میان "معنا و لفظ" تشبیه فرموده‌اند. در این نوشتار بر آنیم تا در پرتو نظریات مطرح در زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی و نیز با روش تحلیلی ـ عقلی و با رویکردی تطبیقی، این تشبیه را به‌عنوان یک فرضیه در باب رابطه نفس و بدن مورد واکاوی قرار دهیم. ازاین‌رو پرسش اصلی این تحقیق آن است که بنیان‌ها و احکام مشترک میان این دو پیوند (یعنی پیوند نفس و بدن از یک سو و پیوند معنا و لفظ از سوی دیگر) چیست؟ ره‌آورد این پژوهش دست یافتن به احکام کلی مشترک میان لفظ و معنا و نفس و بدن می باشد؛ احکامی مانند اعتباری و حقیقی، تجرد و مادیت، ثبات و تغیر، بطون و ظهور، فناء و اندکاک، اصالت معنا و روح و تبعی بودن لفظ و بدن، انتقال زشتی و زیبایی هریک از لفظ و بدن و معنا و روح به یکدیگر، و لایه‌لایه بودن معنا و روح.

صدرالمتألهین تجرّد را بر دو قسم مثالی و عقلی دانسته و ازاین‌رو ادله تجرّد نفس را به دو قسم تفکیک کرده است. در مقام اثبات تجرّد عقلی، تکیه صدرالمتألهین بر دلایلی است که بر ادراک کلّیات مبتنی‌اند. این ادله گرچه درست و قابل قبولند، امّا به نظر او شامل عموم نفوس انسانی نمی‌شوند. بخش دیگری از ادله اثبات تجرّد عقلی نفس، دلایلی از فیلسوفان پیشین است که در آنها سعی شده از طریق استقلال عقل از بدن و قوای بدنی، تجرّد قوه عاقله اثبات شود. بدین معنا که: از راه عدم بروز ناتوانی‌های شناختی به موازات فرآیند پیر شدن بدن، یا با تکیه بر یکسان نبودن تأثیر تفکر بر نفس و بدن، و یا براساسِ استقلال برخی کارکردهای شناختی عقل از قوای بدنی، تجرد قوه عاقله انسان نتیجه گرفته شده است. حقیقت این است که این ادلّه علاوه بر اینکه از اثبات تجرّد عقلی نفس ناتوانند، بر فهم عرفی یا تجربی سده‌های قبل استوارند و ازاین‌رو داوری نهایی درباره آنها منوط به بازتقریرشان براساس یافته‌های علومِ شناختی است. البته دست‌کم برخی از این ادلّه می‌توانند در اثبات تجرّد مثالی نفس به‌کار آیند.

اکثر ریاضی‌دانان معاصر، نظریه مجموعه‌های فوقِ‌متناهی کانتور (Cantor’s transfinite set theory) را پذیرفته‌اند. در این نظریه، برهان قُطری کانتور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و دارای کاربردهای بسیار جالب و عجیبی است. جهت شناخت ماهیت برهان قطری و همچنین ارزیابی میزان ارزش و اعتبار این برهان، بهتر است برهان قطری در مسأله‌ای به‌کار گرفته شود که شامل مفاهیم و مقدماتی کمتر و بدیهی‌تر باشد. ازاین‌رو در این مقاله، برهان قطری را جهت اثبات یک قضیه فلسفی به‌کار گرفته‌ایم. فلسفی بودن مسأله مورد مطالعه موجب شده است تا برهان قطری ارائه‌شده، تنها بر مفاهیمی مانند "شیء"، "ترتیب" و "نامتناهی بالفعل" استوار باشد و نیازی به استفاده از مفاهیم پیچیده‌تر ریاضیاتیِ موجود در برهان قطری ارائه‌شده توسط کانتور وجود نداشته باشد. روشن می‌شود که ارزش و اهمیت فلسفی برهان قُطری ارائه‌شده، کمتر از براهینی مانند تطبیق، طرف و وسط، سُلّمی، مُسامته و براهینی از این دست نیست.

مهم‌ترین عوالم خلقی و گسترده‌ترین تعینات کونیه، عالم عقل یا عالم ارواح است. شناخت این عالم به‌جهت درجه تجرد ویژه‌اش برای اذهان معمولی که تجرد مثالی آنها نیز کامل نیست چندان میسور نیست و به سلوک علمی و عملی خاصی نیاز دارد. وصول به این عالم در متون حکمی و عرفانی اندیشمندان اسلامی مورد بحث بوده است. تحلیل­های فلسفیِ مشائی و حتی اشراقی در این وادی چندان دقیق نبوده و در حکمت متعالیه بر آن خرده گرفته­اند. حکمت متعالیه با تبیین حرکت جوهری نفس و صیروت وجودی آن تا وصول به وجود لِلمُدرِکِ عقل فعال و اتحاد با آن و با دیگر عقول در مراتب طولی و شمول و جمعیت یافتن نسبت به مراتب ما دون، وصول به عالم عقل را معنا نموده است. در عرفان اسلامی نیز نفس با تلبس به احوال متعاقب در طی سلوک الی الله از قیودات و احکام به ودیعت گرفته در معراج ترکیب، منسلخ گشته و به سوی بساطت و کلیّت خویش پیش می­رود تا آنکه با همه عقول و ارواح قدسی متحد می­گردد. این دو تحلیل روح واحدی دارند؛ به‌طوری که می­توان گفت آنچه عارف با شهودات خود از معنای وصول به عالم ارواح به‌دست داده است، در حکمت متعالیه صورت برهانی به خود گرفته است.