جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از تحولات مهم و شگرفی که در دوران ظهور امام مهدی علیه السلام رخ می‌دهد، دگرگونی اخلاقی ژرف و فراگیر انسان‌هاست که در روایات فراوانی به آن اشاره شده است. این تحول، هم ازآن‌رو که تحقق‌بخش هدف خلقت و بعثت انبیا و هم ازآن‌رو، که نقطه اوج کمال انسانی و تجلی عینی آرمان همه مربیان و معلمان اخلاق در طول تاریخ است، از اهمیت فراوانی برخوردار است، اما مهم­ترین پرسشی که در این زمینه وجود دارد این است که مهم­ترین عامل این تحول اخلاقی ژرف و فراگیر انسان‌ها چیست؟ در روایات از عوامل مختلفی که به نوعی در این تحول مؤثرند، یاد شده که از آن جمله است؛ رشد و کمال عقلی انسان، رشد و کمال دانش و معرفت بشر و از بین رفتن شیطان. اما به نظر می­رسد که همه این­ها خود، معلول عامل مهم­تری هستند و عامل اصلی این تحول چیز دیگری است. با توجه به اهمیت این مسئله، در این مقاله با روش توصیفی، تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع روایی و کتب شرح حدیث به بررسی پاسخ این پرسش پرداخته و ثابت کرده­ایم که مهم­ترین عامل این تحول، وجود مقدس امام عصر علیه السلام و ظهور تام و تمام آن حضرت در جامعه است.

نقد از روش‌های مؤثر برای سنجش آراء و اندیشه­ها و تشخیص نقاط قوت و ضعف آثار نویسندگان است. با بهره­گیری از این روش می­توان سره را از ناسره بازشناخت. در بین روش­های نقد، نقد روشی از اولویت فراوانی برخوردار است. این تحقیق به روش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه‌ای تدوین شده و بر این فرضیه استوار است که وهابیان به ویژه نویسنده کتاب اصول مذهب الشیعة، به دلایلی همانند پیش­فرض­های ناصواب، کینه و حسادت، تفاوت فرهنگی، ضعف علمی و... در موارد فراوانی مغالطه کرده‌اند. بررسی نشان می­دهد کتاب اصول مذهب الشیعة، در بررسی مذهب امامیه، به جای روش علمی از مغالطه­های حمله‌ شخصی، دروغ، تعمیم نابجا، نقل قول ناقص، تحریف، تفسیر نادرست، علت جعلی، ادعای بداهت، توسل به مرجع کذب، تحریک احساسات و مغالطه تمثیل بهره برده و از روش علمی برای نقد شیعه استفاده نکرده است.

از میان اصول سه گانه جهان‌بینی، اصل توحید از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در واقع هدف غایی از آفرینش انسان توسط خداوند، توحید است؛ همچنین بر‌اساس آموزه‌های اسلام، دعا برترین عبادت و خالص‌ترین اظهار توحید است. در میان ائمه(ع)، بیشترین دعاها از امام چهارم شیعیان، حضرت امام سجّاد(ع) نقل شده و ایشان با توجه به شرایط زمانی و مکانی دوران زندگی خود، بسیاری از مسائل اعتقادی اساسی شیعه، از جمله توحید را در قالب دعا بیان فرموده‌اند. در این تحقیق، بر مبنای مسئله‌پژوهی و با استفاده از روش‌های تحقیق توصیفی و تحلیلی، محتوای «صحیفه سجّادیه» با توجه به «قواعد کلامی توحیدی» در حوزه «معرفت ذات الهی»، باهدف پیداکردن مهم ترین قواعد کلامی توحیدی در این حوزه، مورد تحلیل قرارگرفته‌ است. بر‌اساس یافته‌های تحقیق، با توجه به ادله نقلی موجود در «صحیفه سجّادیه»، قواعد «نفی قیاس» و «تباین» به‌عنوان مهم‌ترین «قواعد کلامی توحیدی» در حوزه «معرفت ذات الهی»، از «صحیفه سجّادیه» استخراج گردید.

محمد ارکون به دلیل تأکید دوچندانش بر اهمیـت بـه کـارگیری روش­هـای نوین پژوهشی بـرای فهـم متون اسلامی و رویـارویی نقادانه­اش با روش­های کشف متن و فهم آن و ارائه خوانشی جدید از متن و تفسیر قرآن، از بارزترین نمایندگان جریان نوگرا است. وی روش پژوهشی خود در متون دینی را اسلام شناسی تطبیقی نام گذاشته است که در آن متون اسلامی به ویژه قرآن از منظر علوم انسانی مورد مطالعه قرار می­گیرند؛ از آن جا که روش ارکون به جای ابتنای بر اصول روش­شناسی، بر پیش­فرض­های اومانیسمی مبتنی است و از این منظر، ماهیت دین گریزانه دارد، پژوهش حاضر بر آن شد تا با روش توصیفی تحلیلی، نظریه وی را مورد ارزیابی قرار دهد. مولفه­هایی که ارکون در این نظریه ارائه می­کند، از این قرار است: وحی سخنی آزاد، ناگهانی و مبتنی بر تجربه نبوی است؛ بین اصل قرآن و متن آن تفکیک باید کرد؛ بنابراین، بخشی از متن قرآن که مشتمل بر گزاره­های جزم اندیشانه و خیالین است، غیر اصیل­اند و بخش اصیل قرآن نیز به رغم وحی بودن -به معنایی که ذکر شد- لازم است به صورت آزادانه و بر پایه پیش‌فرض‌های مفسر مورد توجه قرار گیرد، نه براساس قصد و نیّت خداوند؛ دیدگاه هایی فوق، مستلزم آن است که قرآن، طبق برنامه معینی از سوی خداوند برای هدایت بشر نازل نشده باشد؛ محتوای قرآن، جنبه متخیلانه و اسطوره­ای داشته باشد؛ معیار تفسیر قرآن، نه قصد خداوند، بلکه پیش­فرض­های مفسر باشد.

در شماری از روایات آمده است که فقط امام (ع) غسل امامِ پیشین را انجام می­دهد. فرقۀ واقفیه از این روایات برای القای شبهه در امامتِ امام رضا (ع) استفاده کرده­اند؛ چرا که ایشان در هنگام غسل پدر، در شهری بسیار دور بوده و به طور طبیعی امکان حضور نداشتند. باید توجه داشت که اشکال­هایی از درونِ این روایات نسبت به دلالتِ آن­ها بر نشانۀ امامت وجود دارد. این مقاله، با توجه به وجود این تردیدها در درونِ روایاتِ غسل امام، به سراغ احادیثی رفته است که از یک سو، تردیدی در دلالتِ آن­ها بر نشانۀ امامت نیست و از سویی دیگر، به صورت یک­جا به ذکر چندین نشانۀ امامت پرداخته­اند. با درنگ در تمامیِ این احادیث که متعلق به امامانِ گوناگون است و به روایت راویان گوناگون نقل شده و در منابع مختلفی نیز آمده است، روشن شد که در هیچ کدام از آن­ها، هیچ اشاره­ای به موضوع غسلِ امام به عنوان یک نشانۀ امامت نشده است. این مسئله یک قرینۀ خارجی مهم است که می­تواند ابهام­ها را در دلالتِ این روایات بر نشانۀ امامت بیش­تر ­کند. هنگامی که این قرینۀ خارجی را به اشکال­های داخلیِ روایاتِ غسل امام ضمیمه می­کنیم، آشکار می­شود که روایات غسلِ امام بیانگر نشانۀ امامت نبوده­اند و در نتیجه، توانایی ایجاد اشکال در امامتِ امام رضا (ع) را ندارند.

مهمترین جنبه دفاعی علم کلام، پاسخ به شبهات اعتقادی است. قرآن­کریم به عنوان اساسی­ترین منبع اسلامی، به شبهات اعتقادی پاسخ داده و بخشی از کارکرد آن، معطوف به این موضوع است. در این نوشتار، ضمن بیان شاخصه­های پاسخ­گویی موفق به شبهات و سؤالات، نحوه به­کارگیری آنها توسط قرآن در پاسخ به شبهات اعتقادی را مورد بررسی و تحلیل قرار خواهیم داد. این بررسی می­تواند، مدل و تصویر روشنی از جهت­گیری­های کلی قرآن در این زمینه ارائه دهد. اقناع کامل مخاطب با ابزارهای مشروع و صحیح، اهتمام به هدایت و ایجاد زمینه و فرصت اصلاح، توجه به مخاطب و در نظرگرفتن شرایط و خصوصیات او، استحکام و اتقان در عین ساده و روان بودنِ پاسخ­ها، تکیه بر دلیل و برهان و ارائه پاسخ در فضایی آرام و به دور از تشنج، مهمترین شاخصه­هایی است که توسط قرآن، در پاسخ­ به شبهات اعتقادی به نحو دقیق و کامل به­کارگرفته شده است. شاخصه­های فوق، با اهداف و انتظارات قرآن از پاسخ به شبهات همسو بوده و در شکل­گیری و انتخاب روش و محتوای پاسخ، نقش تعیین­کننده­ای دارند.

یکی از باورهای اصیل اسلامی که در سده اخیر هر گروه به مذاق خویش با آن به تعامل برخواسته، مساله تقیه است. پژوهش حاضر به بررسی سه قرائت از مفهوم تقیه در عصر حاضر پرداخته و میزان هم­خوانی و پایبندی آن­ها را با کتاب و سنت به بحث و نظر نشسته است. رویکرد إنکاری از سوی برخی اندیشمندان عامه و اختصاصِ تقیه به شیعه؛ انحراف و تحریف در قالب انقضاء زمان تقیه و این ­همانی تقیه با وحدت نیز از سوی برخی امامی مذهبان سه خوانش جدیدی هستند که مورد بحث در این نوشتار هستند. بنابر تحقیق صورت گرفته هر سه نظریه یاد شده با آیات قرآن و روایات و عقل سلیم مخالف بوده و نمی­توان چنین ادعایی را بر معارف دین تحمیل کرد. از این رو عمل به تقیه جواز شرعی داشته و تکلیف امامی­مذهبان را تا عصر ظهور آن­هم بدون کوتاه آمدن از اهم اعتقادات شیعی ثابت می­داند.

شناخت خداوند از دیدگاه ملاصدرا مراتب و گونه های مختلفی دارد. او در یک تقسیم بندی عام، شناخت را به اکتناهی و غیراکتناهی تقسیم می کند. متعلّق شناخت نیز سه حوزه را دربر می گیرد: ذات الهی، اسما و صفات الهی و افعال الهی. وی برای شناخت، سه روش را نیز معتبر دانسته است: شهودی، عقلی و حسی. بر این اساس، از دیدگاه وی شناخت اکتناهی ذات الهی به هیچ روشی امکان پذیر نیست؛ همچنان که چنین شناختی درباره ذات و حقیقت وجودی اسما و صفات و حتّی افعال نیز ناممکن است. در عین حال، شناخت غیراکتناهی شهودی به ذات و حقیقت اسما و صفات امکان دارد. شناخت عقلی به مفاهیم اسما و صفات نیز ممکن است و خداوند را می توان از ظاهر افعال و با روش حسی شناخت. سیر این گونه های شناخت به ترتیب از شناخت حسی به عقلی و شهودی تکاملی است.

متون مقدّ س هر دینی، یکی از این بنیان های اساسی آن دین است. از این رو، دارای جایگاه کلیدی و تعیین کننده در ادیان است. وثاقت و اعتبار این متون یکی از مباحث بسیار مهم و سرنوشت ساز برای این متون به حساب می آید که به عوامل مختلفی بستگی دارد؛ از جمله آن ها، چگونگی تعیین و رسمیّ ت یافتن نوشته های مقدّ س است. تعیین کتاب های رسمی یک دین که از آن با عنوان کتاب مقدّ س آن دین یاد می کنند، از آن جهت بسیار مهم است که دست یافتن به باورها، آموزه ها و آیین ها و اخلاقیّ ات آن دین، وابسته به این متون است. از این رو، یافتن کتاب اصلی در میان نوشته های زیاد منتسب به یک فرد یا یک دین، امری مهم و سرنوشت ساز به حساب می آید. آنچه امروزه با عنوان کتاب مقدّ س گرد آمده است، تنها نوشته های مقدّ س یهودیان و مسیحیان نیست، بلکه گزیده ای از انبوه نوشته هایی است که در یهودیّ ت و مسیحیت وجود داشته است. این تحقیق با روش تحلیلی درصدد بررسی و ارزیابی معیارهای - قانونی و رسمی شدن کتاب مقدّ س است. نتایج حاصل شده حکایت از آن دارد که آنچه به عنوان معیارهای رسمی و قانونی شدن توسّ ط اندیشمندان این دین مطرح می شود، از توجیه کافی برخوردار نیست. به همین دلیل کتاب مقدس)عهدعتیق و عهدجدید( از جهت رسمی و قانونی شدن دارای اعتبار و وثاقت نیست.

قرآن کریم در آیات پرشماری مسلمانان را مخاطب قرار داده و با برشمردن عوامل و آثار مخرب ارتداد، آنان را از گرفتار شدن در دام آن بر حذر داشته است؛ همچنین برخی از آیات قرآن به ویژه با ضمیمه - روایات شأن از ارتداد گروهی از مسلمانان در زمان رسول خدا گزارش کرده و خبری مبنی بر توبه - آنان دریافت نشده است. از سوی دیگر، از نظر اغلب اهل سنّ ت، همه اصحاب رسول خدا  به علّ ت برخورداری از فضیلت رؤیت پیامبر و ایمان به آن حضرت، عادل و اهل بهشت هستند و این فضیلت، مانع از گناه و یا حداقل مرگ بدون توبه آنان است. از عرضه نظریّ ه عدالت صحابه به آیات ارتداد، پاسخ به این مسئله که آیا ارتداد شماری از مسلمانان دوره رسول خدا با نظریّ ه عدالت صحابه سازگار است، روشن و معلوم می گردد که این نظریّ ه با ارتداد قابل جمع نیست؛ زیرا وقتی فضیلت صحابی بودن، مانع از ارتداد و مرگ بدون توبه از ارتداد نیست، به طریق اولی مانع از گناه و مرگ بدون توبه از گناه نیز نیست.