جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در دو قرن نخست هجری اختلافات عقیدتی و کلامی بسیاری در طیف‌های مختلف جامعه اسلامی از جمله زاهدان بصری وجود داشته ‌است. این گروه، در حوزه عقیدتی، به دو دسته عثمانی‌مذهبان و متمایلان به تشیّع تقسیم می‌شوند که اختلافات و اشتراکاتی در مقابله با مسائل کلامی آن زمان از جمله رویارویی با اهل‌ بدعت، ارجا، قدر و اعتزال داشته‌اند. این مقاله در‌صدد بررسی اختلافات کلامی زاهدان بصری، زمینه و بسترهای آن و تبیین نقاط اشتراک و افتراق آنان در این حوزه است. نتایج این مقاله حاکی از آن است که دو گروه زاهدان بصری، یعنی عثمانی­مذهبان و متمایلان به تشیّع در باور به عقیده ارجا که به­گونه‌ای وقف و سکوت در مقابل حوادث اجتماعی و سیاسی است و مبارزه با هر گونه بدعت از جمله اعتقادات خوارج هم­سو بودند؛ امّا نسبت به مسئله قدر (اختیار انسان بر افعال) و اعتزال رویکرد متفاوتی داشتند، به‌‌طوری­که عثمانی‌مذهبان موافق با جبر، به‌شدّت با اندیشه‌های قدریه و معتزله مقابله می‌کردند؛ در حالی‌که متمایلان به تشیّع در این موارد از آموزه‌های اهل­بیت (ع) بهره می‌بردند.

امامیه و مرجئه از دیرینه‌ترین گروه‌های اسلامی‌اند. آگاهی از روابط این دو نحله‌ اثرگذار برای شناخت بهتر تاریخ فکری تشیّع، ره‌گشا است. واکاوی گزارش‌های تاریخی نشانگر این است که در این دوره هر دو گروه مرجئه و امامیّه در دو عرصه‌ اجتماعی و فرهنگی تقابلات و تعاملاتی داشتند که امامیّه با سیاست همزیستی مسالمت‌آمیز سعی در کم اثر کردن فعالیّت مرجئه و اثرگذاری آن­ها در میان جامعه‌ شیعه داشته است. شراکت در تجارت، سفر، معاملات، و... را می‌توان به­عنوان تعاملات این دو گروه در عرصه‌ اجتماعی نام برد. ممنوعیّت ازدواج امامیّه با مرجئه و ممنوعیّت قبول شهادت شخص مرجی­مذهب و... را می‌توان جزو تقابلات اجتماعی میان این دو گروه نام برد. در فضای علمی و فرهنگی نیز این دو گروه هم­گرایی و واگرایی­هایی داشته‌اند. از جمله‌ آن­ها می‌توان به دریافت گونه‌ای از احادیث از برخی از مرجیان، مناظرات گوناگون علمی پیرامون مسائل مختلف و نیز ردیّه­نویسی امامیّه بر ضدّ مرجیان و عقیده‌ ارجاء اشاره کرد که به نظر می‌رسد یا به جهت سیاست تعامل با دیگر فرق اسلامی بوده یا در برخی موارد به جهت تقیّه و حفظ جان شیعیان بوده و موارد تقابل میان آنان نیز برای دورکردن فرهنگ و عقاید منحرف مرجئه از جامعه‌ شیعی بوده است.

در دیدگاه اندیشه­وران سلفی، اصل بر فهم کتاب و سنّت بر محوری است که سلف آن را فهمیده‌اند و نباید از فهم آنان خارج گردید و از مقدّم داشتن فهم غیرسلف بر قول سلف باید پرهیز داشت. گرچه ماهیّت سلفی­گری بر هم­سویی و التزام بر مذهب صحابه، تابعین و اتباع استوار است، ولی نمونه­های متعدّدی از تناقض­نمایی میان معماران سلفی­گری به­خصوص ابن­تیمیه با فهم سلف وجود دارد و این تناقض­ها بنیاد فکری سلفی را در هویّت به مخاطره می­اندازد. مسئله اصلی تحقیق پیش­رو آن است که ادّعای مرجعیّت سلف از سوی معماران اندیشه سلفی به­خصوص ابن­تیمیه حرّانی به چه میزان با عملکرد فکری و معرفتی ایشان برابری می­کند. در این نوشتار ضمن بررسی انتقادی ادّعای مرجعیّت سلف از سوی سلفیّون، چند نمونه از ناسازنمایی­های سلفی­گری با سلف در معنای متن، مراتب توحید و مسئله توحید الوهی بررسی می­شود.

دیدگاه نفی صفات از ذات خداوند سبحان، یکی از نظریّات در بحث وجودشناسی صفات الهی است. این نوشتار، به­دنبال بررسی و تحلیل این نظریّه در مدرسه کلامی حلّه با تمرکّز بر آثار اندیشمندان برجسته این مدرسه، یعنی خواجه نصیرالدین، محقّق حلّی، ابن­میثم بحرانی، علّامه حلّی، فخر المحقّقین و فاضل مقداد است. علاوه بر تصریح به نفی صفت در کلام برخی از این متکلّمان و نبودِ آثار قابل­توجّهی از نظریّه عینیّت در این مدرسه، با تحلیل نظریّه­های اعتباری­دانستن صفات، نفی وساطت صفات در ترتّب آثار بر ذات، تقریر نیابتی از رابطه ذات و صفات، تفسیر سلبی، کارکردی و فعلی از صفات ذاتی، در مدرسه حلّه، می­توان به این نتیجه رسید که گرایش غالب در این مدرسه، دیدگاه نفی صفات است. تنافی اثبات صفت با آموزه توحید ذاتی، به­معنای نفی تعدّد در ذات و نفی ترکیب، تحلیل ماهیّت صفت و حکم به اتّحاد وصف و صفت و نیز روایات نفی صفت، استدلال‌هایی هستند که دیدگاه نفی صفات در مدرسه حلّه از آن‌ها بهره‌می‌برد. به نظر می‌رسد که نفی صفت در مدرسه حلّه نسبت به مدرسه بغداد، شفافیّت و صراحت بیشتری داشته است. تصریح به نفی صفت، تفسیر نیابتی از نفی صفات، تمسّک به بیان تمثیلی برای تفهیم بیشتر نفی صفت، تأکید بر ادبیّات تعبیری­بودن اسما و صفات الهی، تأکید بر ملازمه الهیات سلبی و نفی صفت و نیز رونمایی رسمی از اعتباری­بودن صفات، از نقاط برجسته و چشم‌‌گیر این مدرسه کلامی است.

اهل تصوّف و عرفان در عالم اسلامی، برای اثبات نظریّه وحدت وجود به آیات و عباراتی از کتاب خدا تمسّک جسته‌اند. از مهم‌ترین این آیات و عبارات می‌توان به «هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الباطِن..»(حدید: 3)، «فَأَینما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجهُ اللّهِ»(بقره: 115)، «وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللهَ رَمَی»(انفال: 17) و «هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ»(حدید: 4) اشاره کرد و از شاخص‌ترین افرادی که این آیات و عبارات را بر وحدت وجود تطبیق داده‌اند، می­توان از روزبهان بقلی، ابن‌عربی و سیدحیدر آملی یاد کرد. این نوشتار با ارائه نمونه‌هایی از این‌گونه استنادات در طول تاریخ تصوّف اسلامی و سنجش آن­ها با قواعد تفسیری و روایات و همچنین نظرات مشهور مفسّران از شیعه و سنی، به این نتیجه می‌رسد که تمامی استنادات مزبور دچار اشکالات اساسی بوده و آیات مذکور بر این نظریّه دلالتی ندارند، بلکه بر مواردی همچون ازلیّت، ابدیّت، علم، قدرت و سلطنت مطلقه خداوند دلالت دارند.

میرقوام‌الدین رازی تهرانی، از شاگردان ملارجبعلی تبریزی است. وی از معتقدان به الهیات سلبی است و پیامدهایی را نیز بر این تلقّی از الهیات بار می‌کند. میرقوام‌الدین رازی سه پیامد عمده را برای الهیات سلبی برمی‌شمارد: 1- انحصار موجود در ممکن؛ 2- حذف مبدأ اول از تقسیمات واحد؛ 3- ثمراتی که الهیات سلبی در علم مابعدالطبیعه دارد و در ذیل مورد سوّم، چهار نکته را یادآور می‌شود. در این مقاله، مسئله اصلی بیان و بررسی انتقادی پیامدهای الهیات سلبی از دیدگاه میرقوام‌الدین رازی تهرانی است. روش بحث توصیفی- تحلیلی و شیوه گردآوری مطالب، به­صورت کتابخانه‌ای است. نتیجه اجمالی که این مقاله از بررسی‌های خود می‌گیرد این است که میرقوام‌الدین رازی در اثبات این پیامدها برای الهیات سلبی موجّه نیست.