جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اراده الهی به‌‌عنوان مهم‌ترین مفهوم در تبیین فاعلیّت الهی از جمله مفاهیمی است که در طول تاریخ کلام به آن توجّه شده و ایده‌های مختلفی همچون «حرکت»، «داعی» و «علم» در تبیین ماهیّت آن به کار گرفته شده است. قرآن کریم برخلاف بسیاری از نظریّه‌ها، اراده را امری حادث و از صفات فعل و چونان فعلی از افعال الهی می‌داند که هم حوزه تکوین و هم تشریع را در بر می‌گیرد که تحقّق آن، ذو مرتبه است. جانشین‌ها و یا هم‌نشین‌های اراده در قرآن همچون مشیّت، تقدیر، قضا، کتاب اذن و اجل در واقع همین مراتب فعلی هستند که هرچند در قرآن کریم تنها می‌توان نامی از این مراتب را یافت و از تأثیر و تأثّر یا تقدّم و تأخّر آن‌ها نتایجی به دست نیاورد، امّا در سامانه روایات، این مطلب به‌‌خوبی تبیین و توضیح داده شده است. تصویری که از اراده الهی در قرآن به دست داده می‌شود، تقریباً با آنچه امروزه در سنّت کلامی و فلسفی رایج است و اراده را چونان صفاتی از صفات ذات و مساوی و مساوق با صفت علم الهی می‌داند، فاصله دارد و این مهم در فرآیند استنباط احکام اعتقادی، نقش بسزایی خواهد داشت.

جریان سلفی‌‌گری ایرانی به جهت فهم نادرست در تشخیص شأن امامان، در اسناد معرفتی، همانند برخی روشنفکرنماها دچار قصور و تفریط شده و هر صفت یا فضیلتی را برای امامان به بهانه غلو انکار کرده‌‌اند. مقاله حاضر کاوشی در آسیب‌‌شناسی پدیده غلو از نگاه این جریان نوپا است که با ارائه شواهد، به تبیین معناشناختی، مضامین‌‌شناسی، شاخصه‌‌ها و بسترهای غلو از نگاه این جریان پرداخته است. در اندیشه این گروه فرابشری بودن، مخالفت با قرآن و غالی‌‌بودن یا اتهام به غلو در گزارش‌‌گر حدیث، سه معیار در غالیانه بودن یک باور است. عدم توجّه به تفکیک دقیق معنای فرابشری، استبعادات عقلی و مقایسه مقام‌‌های ائمه با نوع تصوّرات خویشتن، عدم توجّه به خانواده آیات در یک موضوع یا به عبارتی جمیع آیات در کنار هم، عدم‌‌تفکیک بین استقلالی یا عدم‌‌استقلالی بودن مقامات فوق‌‌بشری و تأثیرپذیری نادرست از دانش رجال از مهم‌‌ترین علل توهم چنین ایراداتی هستند. این جریان تجدیدنظرطلب، بسترهای متفاوتی نیز برای این پدیده ذکر کرده‌‌اند که قابل‌‌تأمّل و بررسی هستند.

بررسی و دقّت در گزاره‌های دینی بیانگر اهمیّت نقش و مسئولیّتی است که جامعه در تقویت و تضعیف ایمان دارد. موضوعی که در ادبیّات جامعه‌شناختی از آن با عنوان «تولید اجتماعی» یاد می‌شود و گستره معنایی آن را از شکل‌گیری، استمرار و تقویت تا تضعیف و زوال ایمان در موقعیّت‌ها، بافت‌ها یا ساختارهای اجتماعی متفاوت یا تحت‌‌تأثیر آن‌ها در نظر می‌گیرند. از این‌رو در صورت بروز ضعف ایمان فردی و پیامدهای آن، مسئولیّت، نه‌‌تنها بر عهده فرد، بلکه بر عهده جامعه نیز هست تا جایی‌که حتّی می‌توان از مسئولیّت بیشتر جامعه در تضعیف ایمان فردی، سخن گفت. مقاله حاضر کوشیده است تا نقش عوامل اجتماعی مؤثّر بر «ایمان» را با مراجعه به متون اسلامی و با شیوه «تحلیل مضمون» بررسی نماید. یافته‌ها نشان داد سه عامل در تولید اجتماعی ایمان نقش‌آفرینی می‌کنند: «پیوندهای اجتماعی» (شامل پیوندهای خانوادگی، دوستی‌ها و ارتباط میان افراد، پیامبران، رهبران معنوی و عالمان دینی)، «فرهنگ و سنّت‌های اجتماعی» و «بحران‌ها و موقعیّت‌های خاصّ اجتماعی» (همچون بلایا، فشارها و سختی‌های اجتماعی مانند موقعیّت جنگ و جهاد).

در جامعه امروز این تفکّر شایع شده است که ادیان و حجّت‌های الهی کاری به زندگی دنیوی بشر نداشته، فقط مردم را به موضوعات اخروی از قبیل خداشناسی، بهشت و جهنم و مسائلی ازاین‌دست دعوت کرده‌اند. این تلقی سبب شده است عموم مردم در برنامه‌های مربوط به زندگی دنیوی، به دنبال آموزه‌ها و معارف دینی نباشند و در نتیجه برای پیشرفت در مسائل مختلف دنیوی تنها به عقل خود رجوع کرده و خود را از حجج الهی در این زمینه مستغنی بدانند. در همین راستا این شبهه ایجاد می‌شود که دین برای امور دنیوی مردم ناقص است. ادّعا این است که حجج‌‌الهی نه‌تنها در مسائل اخروی، بلکه در امور دنیوی نیز محل رجوع مردم و راه‌گشا هستند. به‌‌گواه تاریخ، اکثر مردمان در زمان‌های مختلف از حجج‌‌الهی روی گردانده و به ایشان رجوع نکردند؛ از همین روی، بسیاری از پیشرفت‌ها به وجود نیامد یا همراه کندی میسر شد. با این‌حال، حجج‌‌الهی با توجّه‌ به بسترهای موجود، راهکارها و نوآوری‌هایی در مسیر پیشرفت جامعه در زمینه‌های مختلف داشته‌اند. عدم پیروی مردم از حجج الهی، نبود زمینه و بستر مناسب، تحت‌نظر حاکمان بودن و سختی ارتباط مردم با ایشان، مانع نشد تا حجج‌‌الهی در زمینه‌های مختلف زندگیِ مادی بشر نقش مؤثّر نداشته باشند. این پژوهش درصدد است با کاوش در روایات و داده‌های تاریخی و ارائه گزارش و تحلیل از آموزه‌ها و برنامه‌های نو و سازنده حجج‌‌الهی، نقش ایشان را در پیشبرد و ارتقای سطح دانش و رفاه زندگی بشر نشان دهد. این نوآوری‌ها و طرح‌ها در سه بخش نیازهای زیستی، ایمنی و اجتماعی مرتب شده است.

ناسازگاری وجوب رضایت به قضای الهی و عدم رضایت به گناهان یکی از اشکالاتی است که باورمندان به فراگیر بودن اراده الهی با آن روبه‌‌رو هستند. در آثار متکلّمان اشعری ده راه‌حل برای این اشکال ارائه شده است که در یک تقسیم‌بندی، به سه بخش تعبیری، تفسیری و تحلیلی قابل تقسیم هستند. تفکیک بین لفظ قضا و کفر، تصرّف در معنای قضا و فرق نهادن میان تعبیر اجمالی و تفصیلی از راه‌حل‌های تعبیری، تفکیک میان قضای مأمورٌ به و غیرمأمور به، اختصاص دلیل نقلی عدم رضایت به بندگان مؤمن، تفکیک رضایت از فعل در ارتباط با فاعل و قابل و انکار تعلّق قضا به گناهان از جهت گناه بودن، راه‌حل‌های تفسیری و تفکیک اراده از رضایت، تفکیک میان قضا و مقضی و انکار قبح گناه و ضرورت عدم رضایت به آن، راه‌حل‌های تحلیلی هستند. با بررسی این راه‌حل‌ها آشکار می‌شود که هیچ‌‌یک از آن‌ها نمی‌توانند اشکال را به صورت کامل برطرف کنند و این اشکال کماکان مبانی کلامی اشعریه را به چالش می‌کشد.

این تحقیق با استناد به آموزه‌های حدیثی، به تبیین جایگاه «ولایت امام» در «دین» می‌پردازد و مبنای دین‌شناسی کامل‌تری را پایه‌ریزی می‌کند که می‌تواند تلقی رایج از دین را ارتقا بخشد. دین در تعاریف متداول، به «شریعت» معنا می‌شود که در کامل‌ترین وجه، شامل سه حوزه «اخلاق، اعتقادات، احکام» است، اما مبتنی بر معارف وحی، عنصر اصلی و محوری دین به نحو ثبوتی، «ولایت» است که از «ولایت خداوند متعال» آغاز شده و از طریق «ولایت ائمه اطهار:» بر دیگر مخلوقات جریان پیدا می‌کند. «ولایت الهی»، جریان هدایت و سرپرستی انسان است که از مسیر انتخاب ارادی انسان (تولی) موجب رشد او می‌شود. در مقابل، جریان ولایت طاغوت قرار دارد که جریان ضلالت انسان است. هر دو جریان ولایت حق و ولایت باطل، ذیل «الوهیت» خداوند متعال است، ازاین‌رو الوهیت خداوند را می‌توان مصدر و خاستگاه دین به‌حساب آورد، اما حقیقت دین، از «ولایت الهی» شروع می‌شود و در مرتبه بعد، به «شریعت» می‌رسد. براین مبنا، «شریعت»، مناسک تولی و جریان «ولایت» است. در این تحقیق با روش استنادی به نصوص روایی پیرامون ولایت امام و دستهبندی آنها این فرضیه اثبات می‌شود که دین را می‌بایست بر محور «ولایت» تعریف نمود و نه «الوهیت» و «شریعت».