جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قاعده «وجوب‌‌بالذات» که از آن می‌‌توان با نام قاعده «وجوب‌‌وجود» نیز یاد کرد، به جهت نقشی که در اثبات اصول و مبانی اعتقادی دین اسلام دارد، یکی از مهم‌‌ترین قواعد دانش کلام محسوب می‌‌گردد. تحقیق در گستره کارآمدی این قاعده در قلمرو مباحث کلامی نشان خواهد داد که در اثبات چه مسائلی از مباحث علم کلام کارآیی دارد و متکلمان امامیه در اثبات آموزه‌‌های اعتقادی به چه میزان از آن بهره برده‌‌اند. پژوهش حاضر با استفاده از روش کتابخانه‌‌ای و با رویکرد تحلیلی به طور مفصل کاربست‌‌های مختلف قاعده وجوب‌‌بالذات را در تراث مهم کلامی امامیه مورد کنکاش و مداقه قرار داده و روشن ساخته است که این قاعده در اثبات صفات ثبوتیه و سلبیه خدای متعال کارآیی دارد و دانشمندان علم کلام در مذهب امامیه از قاعده مذکور، در مبحث توحید و شاخه‌‌های مربوط به آن بهره‌‌های وافری برده‌‌اند.

یکی از راه‌‌های ارتباط هادیان الهی با عالم ملکوت، تحدیث (گفتگوی انسان با ملائکه) است و شامل فردی می‌‌شود که دارای مقام نبوت نیست، ولی برای هدایت امت در بین مردم حضور دارد. در روایات از لغات مختلفی در بیان این مقام و کیفیت آن سخن به میان آمده است و برخی از این لغات در کیفیت تحدیث کاربرد یافته که از الفاظ جانشین واژه تحدیث محسوب می‌‌شوند و عبارت از قذف، نکت، قرع، نقر و وقر و برخی دیگر چون وحی و الهام، از الفاظ و معانی همنشین تحدیث هستند که در بیان مقام تحدیث کاربرد یافته‌‌اند. در این مقاله، در راستای تبیین مفهوم تحدیث، هر کدام از این لغات مورد بررسی قرار گرفته و سعی شده است که وجه افتراق و اشتراکی از آنها به دست آید تا بر اساس آن، کاربرد این الفاظ در روایات معصومانD مبتنی بر وجوه کمی و کیفی تحدیث استخراج گردد.

بر پایه روش تحلیل گفتمان و نظریه آوای متعارض باختین، رویدادها و کنش‌‌های زبانی تولید شده در اجتماع، متناظر با گفتمان رقیبی است که در بافت فکری جامعه حضور دارد. کاربست رهیافت مذکور در تراث کلام نقلی امامیه، موجب بسترشناسی صدور و نقل احادیث، خوانش گفتمان‌‌های کلامی موجود در آن‌‌ها و روان شناسی اعتقادی محدثان امامیه می‌‌گردد. در این پژوهه برآنیم تا احادیث کلامی حسن بن محبوب (149–224ق) از جمله اصحاب اجماع امامیه در موضوع توحید را گفتمان‌‌شناسی تحلیلی نماییم. بر پایه دستاورد این پژوهش گفتمان کلامی ابن­محبوب در رویارویی با شش گفتمان رقیبی شکل گرفته است که در صدد انتساب اندیشه‌‌هایی از قبیل تشبیه، تجسیم، نفی صفات، حمل و استقرار بر عرش، نفی بداء، جهل بما لایکون و دوگانگی در آفرینش، به خدا بودند؛ از این رو، گفتمان کلامی ابن‌‌محبوب در تعامل دیالکتیکی با گفتمان‌‌های مذکور و در قالب شش مؤلفه گفتمانی شکل گرفته است.

حوزه علمیه حله از همان آغازین روزهای بنای این شهر در قرن ششم به دست مزیدیان شیعه‌مذهب، با حضور جمعی از عالمان سرشناس امامیه شکل گرفت. هر چند دل‌‌مشغولی عالمان این حوزه در سال‌های نخست بیشتر دانش‌های مرتبط با فقه بود، ولی کمی بعد بنا به ضرورت‌هایی، علم کلام نیز در این شهر رونق گرفت؛ هر چند در ابتدا کلام حله به تبع متکلمان مدرسه ری، متأثر از معتزله متأخر بوده است، ولی پس از ظهور خواجه طوسی و ابن‌‌میثم بحرانی، ادبیات کلامی به کلی تحت تأثیر فلسفه مشاء قرار گرفت. اگر چه این جریان جدید در مسائل اصلی کلام همچنان منتقد اندیشه‌های فلسفی بود، ولی در روش‌شناسی و ادبیات کلامی تا حدّ زیادی تحت تأثیر فلسفه قرار گرفت. در کنار جریان کلامی باید به جریان کلامی حدیثی که مهم‌ترین نماینده آن در حله سید بن طاووس است اشاره کنیم. در حقیقت این جریان که امتداد مدرسه کلامی حدیثی قم بود، در روش‌شناسی و همچنین برخی از مسائل مهم اعتقادی، منتقد متکلمان بود. در مدرسه حله نباید از گرایش‌های عرفانی نیز غفلت کرد. این گرایش‌ها به آرامی کل تفکر امامیه و حتی متکلمان و فلاسفه را نیز تحت تأثیر خود قرار داد. علی‌رغم آن‌‌که برخی از عالمان حله همچنان با تفکرات عرفانی و صوفیانه برخوردی انتقادآمیز داشتند، ولی برخی از عالمان این مدرسه مانند خواجه طوسی و ابن‌‌میثم بحرانی تحت تأثیر این جریان قرار داشتند. آنان در عین حال که در کتاب‌های عقلی خود بر مبنای عقلی و کلامی بحث می‌کردند، ولی معتقد بودند که سنخ برتری از معرفت نیز وجود دارد که همان معرفت عرفانی است.

جایگاه بی‌‌بدیل پیامبر اسلام حضرت محمدJ و امتیازات منحصر به فردشان، مورد اتفاق عموم مسلمانان و بسیاری از آزاداندیشان دنیا است. شفاعت به اذن الهی در قیامت، از مقامات مورد اجماع ایشان است که در آیاتی از قرآن مورد اشاره واقع شده است. آیه 79 سوره اسراء از آن جمله است که به نظر اکثر قریب به اتفاق دانشمندان مسلمان، به استناد روایات فراوان، به شفاعت اشاره نموده و از آن به «مقام محمود» تعبیر نموده است. با این وجود، پیشوایان اهل حدیث با اتفاق نظر بر دیدگاه مجاهد، مراد از مقام محمود را «نشستن پیامبرJ کنار خداوند بر عرش» دانسته و ضمن پافشاری بر آن، مخالفان این دیدگاه را به انواع اتهام‌‌ها مانند کفر متهم ساختند. این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی و مستند به منابع اصیل اسلامی به بررسی آن پرداخته و به این نتیجه می‌‌رسد که دیدگاه مزبور، ضمن عدم سازگاری با سنت نبوی و باور بزرگان دین، مستلزم محدودیت و جسمانیت خداوند است.

هدفمندی افعال خداوند متوقف بر معناشناسی دقیق حسن و قبح عقلی است. متکلمان عدلیه، افعال خداوند را هدفمند و در اصطلاح معلل به اغراض ‌می‌دانند. مهم‌ترین استدلال ایشان برای اثبات این مدعا، مبتنی بر قاعده حسن و قبح عقلی است، اما به تأثیر معناشناسی حسن و قبح در صحت این استدلال توجه نشده‌است. معناشناسی مشهور عدلیه، «استحقاق مدح و ذم» است. شهید صدر به این معناشناسی اشکال نموده و «ضرورت اخلاقی» را معنای دقیق حسن و قبح می‌داند. با قرار دادن هر یک از این معانی در استدلال عدلیه و مقایسه کارکرد آن‌ها، اهمیت معناشناسی حسن و قبح را در این مسئله نمایان ساخته و به روش تحلیلی اثبات نموده‌ایم که برای این استدلال، «ضرورت اخلاقی» معنای دقیق‌تری است.

در مسئله وجودشناسی صفات ذاتی خداوند چهار نظریه اصلی مطرح شده است که عبارتند از: عینیت ذات و صفات، زیادت صفات بر ذات، نفی صفات و نیابت ذات از صفات، و احوال. فیاض لاهیجی از فیلسوف- متکلمان مدرسه فکری اصفهان از یک سو دیدگاه عینیت فیلسوفان و از سوی دیگر، دیدگاه نیابت برخی متکلمان را مطرح می‌کند. این مقاله درصدد کشف دیدگاه واقعی فیاض بر اساس مبانی فکری اوست. به نظر می‌رسد بر اساس مبانی صدور، ضرورت و سنخیت علیت و اشتراک معنوی وجود، لاهیجی باید در وجودشناسی، دیدگاه عینیت و در معناشناسی، الهیات اثباتی را قبول داشته باشد و استفاده از واژه نیابت به دلیل خلط دو دیدگاه عینیت و نیابت و عدم درک تفاوت این دو نظریه و مبانی و آثار متفاوت آن‌ها است.