جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محمد ارکون به دلیل تأکید دوچندانش بر اهمیـت بـه کـارگیری روش­هـای نوین پژوهشی بـرای فهـم متون اسلامی و رویـارویی نقادانه­اش با روش­های کشف متن و فهم آن و ارائه خوانشی جدید از متن و تفسیر قرآن، از بارزترین نمایندگان جریان نوگرا است. وی روش پژوهشی خود در متون دینی را اسلام شناسی تطبیقی نام گذاشته است که در آن متون اسلامی به ویژه قرآن از منظر علوم انسانی مورد مطالعه قرار می­گیرند؛ از آن جا که روش ارکون به جای ابتنای بر اصول روش­شناسی، بر پیش­فرض­های اومانیسمی مبتنی است و از این منظر، ماهیت دین گریزانه دارد، پژوهش حاضر بر آن شد تا با روش توصیفی تحلیلی، نظریه وی را مورد ارزیابی قرار دهد. مولفه­هایی که ارکون در این نظریه ارائه می­کند، از این قرار است: وحی سخنی آزاد، ناگهانی و مبتنی بر تجربه نبوی است؛ بین اصل قرآن و متن آن تفکیک باید کرد؛ بنابراین، بخشی از متن قرآن که مشتمل بر گزاره­های جزم اندیشانه و خیالین است، غیر اصیل­اند و بخش اصیل قرآن نیز به رغم وحی بودن -به معنایی که ذکر شد- لازم است به صورت آزادانه و بر پایه پیش‌فرض‌های مفسر مورد توجه قرار گیرد، نه براساس قصد و نیّت خداوند؛ دیدگاه هایی فوق، مستلزم آن است که قرآن، طبق برنامه معینی از سوی خداوند برای هدایت بشر نازل نشده باشد؛ محتوای قرآن، جنبه متخیلانه و اسطوره­ای داشته باشد؛ معیار تفسیر قرآن، نه قصد خداوند، بلکه پیش­فرض­های مفسر باشد.

از میان اصول سه گانه جهان‌بینی، اصل توحید از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در واقع هدف غایی از آفرینش انسان توسط خداوند، توحید است؛ همچنین بر‌اساس آموزه‌های اسلام، دعا برترین عبادت و خالص‌ترین اظهار توحید است. در میان ائمه(ع)، بیشترین دعاها از امام چهارم شیعیان، حضرت امام سجّاد(ع) نقل شده و ایشان با توجه به شرایط زمانی و مکانی دوران زندگی خود، بسیاری از مسائل اعتقادی اساسی شیعه، از جمله توحید را در قالب دعا بیان فرموده‌اند. در این تحقیق، بر مبنای مسئله‌پژوهی و با استفاده از روش‌های تحقیق توصیفی و تحلیلی، محتوای «صحیفه سجّادیه» با توجه به «قواعد کلامی توحیدی» در حوزه «معرفت ذات الهی»، باهدف پیداکردن مهم ترین قواعد کلامی توحیدی در این حوزه، مورد تحلیل قرارگرفته‌ است. بر‌اساس یافته‌های تحقیق، با توجه به ادله نقلی موجود در «صحیفه سجّادیه»، قواعد «نفی قیاس» و «تباین» به‌عنوان مهم‌ترین «قواعد کلامی توحیدی» در حوزه «معرفت ذات الهی»، از «صحیفه سجّادیه» استخراج گردید.

مهمترین جنبه دفاعی علم کلام، پاسخ به شبهات اعتقادی است. قرآن­کریم به عنوان اساسی­ترین منبع اسلامی، به شبهات اعتقادی پاسخ داده و بخشی از کارکرد آن، معطوف به این موضوع است. در این نوشتار، ضمن بیان شاخصه­های پاسخ­گویی موفق به شبهات و سؤالات، نحوه به­کارگیری آنها توسط قرآن در پاسخ به شبهات اعتقادی را مورد بررسی و تحلیل قرار خواهیم داد. این بررسی می­تواند، مدل و تصویر روشنی از جهت­گیری­های کلی قرآن در این زمینه ارائه دهد. اقناع کامل مخاطب با ابزارهای مشروع و صحیح، اهتمام به هدایت و ایجاد زمینه و فرصت اصلاح، توجه به مخاطب و در نظرگرفتن شرایط و خصوصیات او، استحکام و اتقان در عین ساده و روان بودنِ پاسخ­ها، تکیه بر دلیل و برهان و ارائه پاسخ در فضایی آرام و به دور از تشنج، مهمترین شاخصه­هایی است که توسط قرآن، در پاسخ­ به شبهات اعتقادی به نحو دقیق و کامل به­کارگرفته شده است. شاخصه­های فوق، با اهداف و انتظارات قرآن از پاسخ به شبهات همسو بوده و در شکل­گیری و انتخاب روش و محتوای پاسخ، نقش تعیین­کننده­ای دارند.

یکی از باورهای اصیل اسلامی که در سده اخیر هر گروه به مذاق خویش با آن به تعامل برخواسته، مساله تقیه است. پژوهش حاضر به بررسی سه قرائت از مفهوم تقیه در عصر حاضر پرداخته و میزان هم­خوانی و پایبندی آن­ها را با کتاب و سنت به بحث و نظر نشسته است. رویکرد إنکاری از سوی برخی اندیشمندان عامه و اختصاصِ تقیه به شیعه؛ انحراف و تحریف در قالب انقضاء زمان تقیه و این ­همانی تقیه با وحدت نیز از سوی برخی امامی مذهبان سه خوانش جدیدی هستند که مورد بحث در این نوشتار هستند. بنابر تحقیق صورت گرفته هر سه نظریه یاد شده با آیات قرآن و روایات و عقل سلیم مخالف بوده و نمی­توان چنین ادعایی را بر معارف دین تحمیل کرد. از این رو عمل به تقیه جواز شرعی داشته و تکلیف امامی­مذهبان را تا عصر ظهور آن­هم بدون کوتاه آمدن از اهم اعتقادات شیعی ثابت می­داند.

در شماری از روایات آمده است که فقط امام (ع) غسل امامِ پیشین را انجام می­دهد. فرقۀ واقفیه از این روایات برای القای شبهه در امامتِ امام رضا (ع) استفاده کرده­اند؛ چرا که ایشان در هنگام غسل پدر، در شهری بسیار دور بوده و به طور طبیعی امکان حضور نداشتند. باید توجه داشت که اشکال­هایی از درونِ این روایات نسبت به دلالتِ آن­ها بر نشانۀ امامت وجود دارد. این مقاله، با توجه به وجود این تردیدها در درونِ روایاتِ غسل امام، به سراغ احادیثی رفته است که از یک سو، تردیدی در دلالتِ آن­ها بر نشانۀ امامت نیست و از سویی دیگر، به صورت یک­جا به ذکر چندین نشانۀ امامت پرداخته­اند. با درنگ در تمامیِ این احادیث که متعلق به امامانِ گوناگون است و به روایت راویان گوناگون نقل شده و در منابع مختلفی نیز آمده است، روشن شد که در هیچ کدام از آن­ها، هیچ اشاره­ای به موضوع غسلِ امام به عنوان یک نشانۀ امامت نشده است. این مسئله یک قرینۀ خارجی مهم است که می­تواند ابهام­ها را در دلالتِ این روایات بر نشانۀ امامت بیش­تر ­کند. هنگامی که این قرینۀ خارجی را به اشکال­های داخلیِ روایاتِ غسل امام ضمیمه می­کنیم، آشکار می­شود که روایات غسلِ امام بیانگر نشانۀ امامت نبوده­اند و در نتیجه، توانایی ایجاد اشکال در امامتِ امام رضا (ع) را ندارند.