جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عوامل متعددی سبب گرایش متفکران دینی در معنای صفات ذاتی خداوند به الهیات سلبی شده است که می توان از آن ها با عنوان مبانی این الهیات نام برد. مهم ترین عامل، توحید و یگانگی ذات خداوند است. سه تفسیر آن یعنی نفی تشبیه، نفی شریک و نفی ترکیب سه مبنای مهم در گرایش به الهیات سلبی می باشد. تنزیه و نفی تشبیه سبب آن شد که برخی متفکران از الهیات سلبی دفاع نمایند. دومین مبنا آن است که نباید برای ذات خداوند شریک قائل شد و از این رو نظریه زیادت اشاعره که قول به تعدد قدما است، باطل می باشد. الهیات اثباتی با این نظریه ارتباط مستقیم دارد و لذا الهیات سلبی راهکار مناسبی برای دور ماندن از این آفت است. مبنای سوم بساطت و نفی ترکیب است. بر این اساس متفکرانی مانند قاضی سعید قمی نظریه عینیت را نپذیرفته و با نفی صفات به الهیات سلبی گرایش یافته اند. مبنای چهارم عدم تعقل صفات خداوند است که سبب شده است متکلمانی مانند علامه مجلسی با وجود پذیرش اصل صفت برای خداوند، قائل به الهیات سلبی شوند. پنجمین مبنا اشتراک لفظی وجود است که برخی از متکلمان را به سوی الهیات سلبی سوق داده است.

امامت امام با ادله متنوعی عقلی و نقلی قابل‌اثبات است. این نوشتار تنها از ادله‌ای بحث می‌کند که اولا نقلی است و ثانیا از سوی پیامبر و امام پیشین بر امامت یک امام ایراد شده و امام در مواردی که لازم است به اثبات امامت خود بپردازد، از آن‌ها بهره برده است. با قیودی که ذکر شد، ادله عقلی یا ادله نقلی که مورداستفاده خود امام نبوده، محل بحث نخواهد بود. در طریق نگارش این نویسه از روش تحلیلی_توصیفی بهره گرفته‌ و بر اساس آن به سه جریان کلی در ادله نقلی امامت، منتج شده است: الف) جریان ادله‌ای که در مقابل مدعیان امر حکومت پس از رسول خدا شکل گرفت. استنادات ائمه در این عصر عمدتاً به سخنان خداوند در قرآن و احادیث پیامبر بود که به انحصار حق جانشینی پیامبر در امیرالمؤمنین و فرزندانش اشاره داشت؛ ب) جریان ادله‌ای که در برابر مدعیان امر امامت بود. استنادات ائمه در این زمان، بیشتر حول محور ودایع امامت، وصیت و تغسیل و تکفین امام پیشین بود؛ ج) جریان ادله‌امامت منجی که بر اساس آن، ادله نقلی به تعیین امامت منجی و موعود منصرف شده است.

مقاله پیش رو با شیوه بررسی تاریخ اندیشه مسئله امکان و قلمرو شناخت عقلی خدا از نظرگاه جریان فکری -متکلمان نظریه‌پرداز مدرسه کوفه را بر اساس گزارش‌های روایی و تاریخی بررسیده و نشان داده است که متکلمان نظریه‌پردازی چون زراره، مومن طاق و هشام بن حکم و پیروان‌شان به امکان شناخت عقلی بین الحدینی خدا که مستلزم نفی تعطیل و نفی تشبیه است، باورمند بودند و به تبع آن با دیدگاه نفی صفات ذاتی ایجابیِ جمهور امامیه که لازمه نفی تشبیه بود، مخالفتی نداشتند. با این حال، شواهد روشنی وجود دارد که به علم ازلی حق‌تعالی پیش از آفرینش عالَم (به‌صورت سلبی و به‌معنای عدم جهل) اذعان داشتند. در منظومه فکری آنان در مقابل صفات ذاتی که به صورت سلبی به خدا اتصاف دارد، صفات فعلی حق‌تعالی قرار دارد که همراه با حدوث فعل و امر آفرینش ایجاد می‌شود و اتصاف ایجابی آن به خداوند محذوری در پی ندارد. جریان کلامی مدرسه کوفه به جز هشام بن حکم و پیروانش، صفات فعلی خدا را مخلوق و به کلی متباین از ذات باری تعالی می‌دانستند، اما جریان هشامیه صفات فعلی حضرت حق را معنایی می‌دانستند که نه عین ذات است و نه بسان سایر آفریده‌ها متباین و خارج از ذات است.

در باره عوامل پیدایش علم کلام اختلاف نظرهای فراوانی وجود دارد. در یک تقسیم عوامل پیدایش آن به دو دسته داخلى و خارجى می شود. هرچند اندیشه غالب در میان خاورشناسان استناد علم کلام به عوامل بیرونی است، برخی خاورشناسان، پیدایش علم کلام را ناشی از عوامل داخلی و به ویژه مرتبط با قرآن دانسته اند. اما در این که چگونه قرآن خاستگاه پیدایش علم کلام شده، اشتراک نظر ندارند و آن را به گونه های مختلفی تبیین کرده اند که مهم ترین آنها عبارتند از: نقص تعالیم قرآنی؛ تناقض ها و تعارض های قرآن و نیز ضرورت تبیین و اثبات آموزه های قرآنی و دفاع از آنها. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی، با تبیین و بررسی این سه دیدگاه نشان می دهد که نقش قرآن کریم در پیدایش علم کلام نه به دلیل نقص تعالیم آن و یا وجود تناقض در آن است بلکه مسلمانان به دلیل ضرورت تبیین و اثبات آموزه های دینی و دفاع از آنها به علم کلام روی آورده و در نهایت تاسیس علم کلام را رقم زده اند.

کیسانیه از نخستین نحله‌های جداشده از شیعه و یکی از فرق مهم سده‌های اولیۀ اسلامی بوده که پیدایش آن با قیام مختار و ادعای جانشینی و امامت محمد حنفیه همراه است. سخن از مناسبات میان کیسانیه و امامیه کمک شایانی به شناخت تاریخ و اندیشۀ شیعه خواهد کرد. ازاین‌رو این پژوهش به‌عنوان سؤال اصلی به بررسی مناسبات میان این دو گروه در بازۀ زمانی حضور امامان پرداخته است. ازآنجاکه در ابتدای امر کیسانیه و امامیه تفاوت زیادی از نظر اندیشه و آراء نداشته و صرفاً در مصداق امامت با یکدیگر اختلاف داشته‌اند، تعاملات میان این دو گروه بیشتر به‌صورت همگرایی ظاهرشده است. هرچند امامیه در این دوره به ردّ امامت محمد حنفیه پرداخته و به آگاه‌سازی جامعۀ شیعه در برابر عدم صلاحیت محمد حنفیه در قبول ردای امامت می‌پردازد. اما بانفوذ جریان غلات در درون کیسانیه که عملاً اندیشه‌های اصیل کیسانیه را دگرگون می‌کند این مناسبات بیشتر به‌صورت تقابل‌های فرهنگی و اجتماعی به منصۀ ظهور رسیده است. همچنین امامیه از ورود به هرگونه تحرکات سیاسی کیسانیه در این زمان به‌شدت خودداری کرده‌اند.