جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

من أوائل تلاميذ ابن عربي الذين كان لهم دور كبير في نشر علوم الشيخ الأكبر تلميذه وربيبه صدر الدين القونوي (توفي 672/1275) الذي ذكرناً طرفا من ترجمته في الفصل السادس، وقلنا أنه لما توفي مجد الدين الرومي والد صدر الدين أخذ الشيخ محيي الدين على عاتقه تربيته وتعليمه، وذكرنا أيضاً تأثير صدر الدين على نشر الفكر الصوفي في بلاد الروم وبلاد فارس كما ذكرنا العديد من الكتب التي تركها صدر الدين القونوي. وكان صدر الدين القونويّ صديقاً لجلال الدين الروميّ مؤلّف المثنويّ الشهير، كما كان أستاذاً لقطب الدين الشيرازي شارح فلسفة السهروردي. ولقد قام صدر الدين القونوي بشرح العديد من كتب الشيخ محيي الدين والتعليق عليها وأغلب مؤلفاته ما تزال مخطوطة. ترك صدر الدين القونوي العديد من الكتب والمصنفات نذكر منها: "النفحات"، "تحفة الشكور"، "تجليات"، "تفسير الفاتحة"، "تبصرة المبتدئ وتذكرة المنتهي"، "التوجه الأتم الأعلى نحو الحق جل وعلا"، "جامع الأصول"، "الرسالة المرشدية"، "الرسالة الهادية"، "شرح أسماء الله الحسنى"، "فكوك النصوص في مستندات حكم الفصوص للشيخ الأكبر"، "اللمعة النورانية في مشكلات الشجرة النعمانية"، "كشف السر"، "كشف أستار جواهر الحكم المستخرجة الموروثة من جوامع الكلم في شرح الأربعين"، "المفاوضات"، "مفتاح أقفال القلوب لمفاتيح الغيوب"، "مفتاح الغيب"، "موارد ذوي الاختصاص إلى مقاصد سورة الإخلاص"، "النصوص في تحقيق الطور المخصوص"، "نفثة المصدور وتحفة المشكور"، "النفحات الإلهية". وهذا الكتاب يقدم دراسة شاملة عن الفلسفة الصوفية لدى صدر الدين القونوي، وينقسم إلى قسمين: القسم الأول: عن سيرته ومنزلته وآثاره العلمية. القسم الثاني: عن فلسفته الصوفية، وتتضمن خمسة فصول: 1- وحدة الوجود 2- مراتب الوجود 3- العلم الإلهي 4- الإنسان الكامل 5- المعرفة.

کتاب النظرة الدقيقة في قاعدة بسيط الحقيقة ، نوشته محمود شهابی، کتابی است به زبان عربی با موضوع فلسفه و عرفان اسلامی. نویسنده در این اثر، درباره وحدت وجود و قاعده بسيط الحقيقه بحث کرده و معنی دقیق این کلمه را مشخص کرده است. هدف او بیان اشتباهات و سوء فهم‎های شیخ احمد احسائی از این قاعده است. شهابی، درباره هدف از نگارش این کتاب می‎نویسد: یکی از فضلای شیخیه کرمانی در 28 تیر 1337ش، در روستای میگون از ییلاقات تهران، کتابی از میرزا ابوالقاسم خان ابراهیمی را به من داد و خواست تا نظرم را درباره آن بگویم. در میان مطالب آن به کلامی از شیخ احمد احسائی (متوفی1243 هجری) درباره قاعده «بسيط الحقيقة كل الأشياء»، برخوردم که کنه معنای آن بر وی پوشیده مانده بود؛ ازاین‎رو، بر خودم لازم دانستم به بیان معنی دقیق این کلمه بپردازم و به برخی از سؤالات در این زمینه نیز پاسخ بدهم. برای تحقق این مقصود کتاب حاضر را نوشتم که در آن از کلمات معقول و منقول آنان استفاده کردم و برخی مطالب هم به آن افزودم و «النظرة الدقيقة في بيان قاعدة بسيط الحقيقة» نامیدمش. هر علمی را اصطلاحات خاصی است که معنی دقیق آن را اهل آن تشخیص می‎دهند. این مطلب درباره حکمت و عرفان نیز صادق است. اما شیخ احسائی با تمام نبوغی که داشته، به این دلیل که در فلسفه استاد ندیده و خودش به کتاب‎های فیلسوفان و عرفا مراجعه کرده و از ابتدا نیز نوعی جبهه در مقابل آرای آنان می‎گرفته، معنی دقیق برخی کلمات و قواعد را متوجه نشده؛ هرچند به ظن خودش آن را فهمیده باشد؛ ازاین‎رو آنها را طعن کرده و صریحا نسبت کفر و الحاد به ایشان داده است. از جمله مواردی که نسبت کفر به صدرالمتألهین شیرازی (که علاوه بر اقرار به اسلام، مناسک آن را انجام می‎داد و هفت بار پیاده به حج رفت و در هفتمین بار در همان مسیر از دنیا رفت) داده است، در اوایل شرحش بر رساله «حکمت عرشیه» اوست. احسائی، پس از نقل این قول صدرا: «إن الموجود إما حقيقة الوجود أو غيرها و نعني بحقيقة الوجود، ما لا يشوبه شيء غير الوجود من عموم أو خصوص أو حدّ أو نهاية أو ماهية أو نقص أو عدم و هو المسمى بواجب‌الوجود. فنقول: لو لم تكن حقيقة الوجود موجودة لم يكن شي‏ء من الأشياء موجودا لكنّ اللّازم باطل، بديهة، فكذا الملزوم»، به ابطال آن پرداخته و این نوع تقسیم‎بندی او را باطل دانسته و تقسیم دیگری ارائه داده و این‎گونه نوشته: «محلّ التقسيم مع لحاظ تسمية من يصدق عليه اسم الوجود من حيث إنّه «هست» كما في الّلغة الفارسیة ثلاثة أنواع: أحدها: ‎مثال الفاعل و اسمه كالقائم بالنّسبة إلى زيد... و ثانيها: ‎الفعل أعني المشية و الإرادة و الإبداع... و ثالثها: ‎المفعول الأوّل و هو عندنا هو النّور المحمّدي». شیخ احمد، گویا متوجه این امر شده که منظور ملاصدرا در تقسیم، یک چیز بوده و خودش چیز دیگری را نقد کرده است؛ ازاین‎رو می‎نویسد: اگر فکر می‎کنید صدرا چنین چیزی را اراده نکرده، می‎توانید به کلمات دامادش ملا محسن فیض کاشانی در «الكلمات المكنونة» مراجعه کنید. وی پس از ذکر عباراتی از ملا محسن فیض، می‎گوید: اگر این کلمات به وحدت وجود - که علما بر تکفیر معتقد به آن اجماع دارند - ‎اشاره ندارد، پس وحدت وجود، چه معنایی می‎تواند داشته باشد؟ بلکه کلمات او امری بالاتر، یعنی وحدت وجود و موجود را می‎رساند. محمود شهابی، پس از بیان این کلمات، نقد ظریفی را از دیگر شارح حکمت عرشیه، یعنی مولی محمداسماعیل بن مولی سمیع اصفهانی ذکر می‎کند که پس از نقل مطلب بالا از شیخ احمد احسائی در فوق، در پاسخ به او می‎نویسد: مورد تقسیم در اینجا، موجودی است که موضوع علم الهی است، نه حقیقت وجود... من در تعجبم که چگونه احسائی احتمال عدم فهم منظور از کلام ملا محسن را نداده؛ درحالی‎که ملا محسن از شخصیت‎های عالم به اخبار اهل‎بیت(ع) است. منظور ملا محسن از وجود مضاف إلی الله تعالی، وجود منبسط، یعنی امر الهی و فعل اوست که ربط محض و اضافه اشراقیه صِرف است و في ذاته، هیچ حکمی بر آن نمی‎شود.. محمود شهابی در نهایت از انتساب کفر و الحاد به کسانی که نه‎تنها اقرار به اسلام دارند و احکام الهی را هم مراعات می‎کنند، بلکه عالم در این زمینه هم هستند، تنها به دلیل وجود برخی عبارات در کلماتشان، آن‎هم با عدم فهم معنی دقیق آن کلمات، اظهار تأسف می‎کند. وی پس از بیان معانی چهارگانه برای وحدت و بیان فسادِ فقط اعتقاد به یک نوع از این چهار نوع وحدت در وجود، قول به اصالت ماهیت را هم در نهایت بازگشت‎کننده به قول به وحدت وجود می‎داند و می‎گوید: حتی کسانی مانند شیخ احسائی هم که قائل به اصالت وجود و ماهیت باهم هستند، در حقیقت [ناخواسته] قائل به وحدت وجود می‎باشند. در مقدمه این کتاب، مباحث وجود و ماهیت، اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، اینکه وجود حقیقت واحدی است که دارای مراتب مختلف است، منظور فلاسفه از «بساطت» و «اشیاء» در قاعده «بسيط الحقيقة كل الأشياء» بیان شده است. نویسنده، محتوای اصلی مطالب را در دو مبحث توضیح می‎دهد: استدلال بر اینکه بسیط الحقیقه کل اشیاء است و لوازم بساطت یا فروع این قاعده، مثل اینکه بسیط، واحد و احد و ازلی و... است. او هرکدام از واحدیت، احدیت، ازلیت، ابدیت و عین صفات وجودیه کمالیه بودن بسیط حقیقی را در یک فصل مجزا توضیح می‎دهد. محمود شهابی، در خاتمه کتاب، برخی از آیات و رویات قابل استشهاد در تقریر خودش از این قاعده را ذکر می‎کند.

.

بحث وحدت و وحدت وجود، یکی از مباحث مهم فلسفی و عرفانی است. هم ملاصدرا با طرح وحدت تشکیکی وجود و سپس وحدت شخصی آن، راه ویژه ای را در مسأله ی هستی شناسی پیموده است و هم ابن عربی، بنیانگذار عرفان نظری و نظریه ی وحدت وجود، در آثار خود تلاش نموده تا از وجوه مختلف ، وجود و وحدت آن را رازگشایی کند. وحدت وجود ابن عربی، اندیشه ی ملاصدرا را سخت، تحت تأثیر خود، قرار داده و در نهایت، این دو متفکر را به مشابهت های زیادی، در اندیشه، سوق داده است. ضروری است، پس از تبیین اندیشه های ابن عربی و ملاصدرا، در بحث وحدت وجود، به نتایج فلسفی و عرفانی پذیرش این نظریه، توجه گردد.در این رساله به این مهم پرداخته شده است.

در متون عرفانی بعضی از موضوعاتمثل عشق، انسان کامل و وحدت وجود محوریت دارد.به عبارت دیگر این سه مضمون، سه ضلع مثلثی را تشکیل می دهند که، در بیشتر متون عرفانی متفاوت می توان جستجو کرد. به نظر می رسد بین اندیشه های ابن فارض شاعر مصری، جلال الدین مولوی و مولوی کُرد(شاعر نامدار کُرد)در این زمینه همانندیهایی وجود داشته باشد.از این رو در این نوشتار بر آن شدیم تا انسان کامل و وحدت وجود را در راستای عشق الهی از دیدگاه سه شاعر مذکور، مورد مطالعه و تحقیق قرار دهیم.

ارتباط انسان و خدا مسأله‌ای است که در همه‌ی نظام‌های فلسفی و عرفانی دینی از اهمیت خاصی برخوردار است تا آنجا که می‌توان آن را از وجوه مشخص این گونه نظام‌ها‌ دانست. در این میان در عرفان اسلامی و بیش از همه در مکتب وحدت وجودی ابن‌عربی، عشق و تجلی مهم‌ترین مقوله‌هایی هستند که ارتباط حق با ماسوای خود از طریق آنها صورت می‌گیرد. چنانکه در مکتب ادویته ودانته شنکره نیز این ارتباط از طریق مایا و لیلا انجام می‌پذیرد. انسان در هر دو مکتب، نقطه محوری عالم محسوب می‌شود که در کنه وجودی خود با برهمن یا خدای متعال یکی است. ابن‌عربی انسان و به خصوص انسان کامل را به مثابه‌ی عالم صغیر و روح این عالم می‌داند و معتقد است که انسان به صورت الله آفریده شده است. در مکتب عرفانی شنکره نیز انسان، حقیقتی الهی دارد که همان آتمن است که چیزی جز برهمن نیست. در رساله پیش‌رو بعد از معرفی اجمالی مکتب عرفانی ابن‌عربی و شنکره؛ به بررسی مفهوم خدا و انسان و رابطه آن دو بر اساس کارکردهای مشابه و قرابت‌های قیاس‌پذیر پرداخته‌ایم.

ابن فارض وجامی دو شاعر عارف وعاشقی هستند که با گذر ازسبک ها ومضمون های شاعران مادی گرا ، به عشق ،باده واصطلاحات رایج آندو ، روح ومعنای تازه ورمزگونه ای بخشیده اند ودرآفرینش این مضمون ها ،ضمنبیشترین تأثیر پذیری از قرآن کریم ،برآن بوده اندتامفهوم های صوفیانه را با مضمون های آن پیوند دهند؛ این تاثیر پذیری، گاه درمعناوبه شکل تلویحی وگاه به شکل اقتباس صورت گرفته است. عشق از نگاه آن دو سرآغازیالهی داشته که در پرتو ایمانوگرایش به پروردگار ،تکامل ورستگاری می یابد .افزون بر این،کاربرد مضمون های مربوط به عشق وباده، درخدمت مشرب فکری ایشان یعنی« وحدت وجود» بوده است. جامی در این زمینه،تحت تأثیر اندیشه ومعانی شعری ابن فارض قرار گرفته است .این پژوهش بر آن است تا بر اساس چارچوب های ادبیات تطبیقیبه تحلیل محتوایی وساختاریشعر ابن فارض وجامی با محوریتعشق معنویوباده ی عرفانی ،بپردازد.

جهان‌بینی، نگرش خاص و پایدار یک انسان است به دنیای بیرون از خویش که جدای از دنیای درون وی، واقع می‌شود و ناخودآگاه بر گفتار و کردار او در تعیین مسیری مشخص در راه رسیدن به مقاصد باطنی او اثرگذار است. البته انسان‌ها در نوع این نگرش ویژه خود به جهان خارج، گاه در فاصله‌ای بسیار دور از هم قرار می‌گیرند؛ همان‌گونه که شخصیت عظیمی چون حسین بن منصور حلاج، نه تنها در میان دیگر انسان‌ها، که در بین عرفا و صوفیان هم‌مسلک خود نیز، با آفرینش مکتبی در دو حیطه نظر و عمل، به عرضه یک جهان‌بینی خاص و متمایزگونه‌ای نسبت به دیگران نائل گشت. او که در سال 244 هجری در بیضای فارس پا به عرصه هستی نهاد، با تجربه زندگی‌ای پرماجرا و البته مشقت‌بار در جستجوی حقیقت وجودی خویش، ناگزیر شد آداب و سنن معمول طریقت را ترک کند. چنانکه بر خلاف صوفیان دیگر، پس از اینکه به ناکارآمد بودن استادان خود نه در ارشاد که در اتصال دادن او به حقیقت حق، یقین یافت، یکه و تنها، خود شالوده‌ساز و بنیانگذار اندیشه-هایی شد که به غیر از رسوخ در قلب و ذهن او، در زندگی عملی وی نیز، خود را نمایان ساخته بودند؛ اندیشه‌هایی چون عشق مخلصانه به معبود الهی، فناء فی الله، اندیشه وحدت وجود و....این پژوهش، با تأیید و اثبات پیشگامی حلاج در بنیادی ساختن این اندیشه‌ها در زمان آینده و اینکه این عارف ربانی، آغازگر اغلب این افکار با نگرشی کاملاً تازه، برای تکامل در دوره‌های بعدی بود، گام تازه‌ای برداشته است. نمونه بارز و پراهمیت آن، «وحدت وجود» است که ابن‌عربی حدود سیصد سال بعد، با الهام از مکتب حلاج آن را به اوج کمال خود رساند. همچنین، عشق به معبود الهی تا جایی که عاشق را به مقام وصال با معشوق غیرزمینی خویش نائل گرداند، به طور علنی و صریح، ابتدا از جانب حلاج مطرح شد.بدین ترتیب باورهای ناب و منحصر به فرد حلاج، در حیطه معرفت الهی، چهره‌ای ناب و منحصر به فرد از وی ساخت که با نگاهی متمایز و بسیار کمال یافته، به جهان می‌نگریست و با زبانی خاص و رمزآلود، به تعریف تجربیات عارفانه و ماورائی خویش در این جهان می‌پرداخت. این زبان رازآلود حلاج، که بی‌شک کارکرد خاص خود را نیز به صورت سخنان معماگونه و اسرار آمیز عارفانه، هویدا می‌کند، جز در مقوله شطح نمی‌گنجد. نظرگاه نگارنده این مجموعه بر این است که زبان شطح‌آمیز حلاج، با بارزترین جلوه و نمود در عبارت «أناالحق»، حقیقتاً بخش اعظم شخصیت فکری و جهان-بینی ویژ? او را در مقابل دیدگان کسانی که به دنبال شناخت دیدگاه‌های باطنی و اصالت شخصیت او در عرصه عرفان و تصوف هستند، نمایان می‌سازد.بارزترین ویژگی شخصیتی حلاج، یعنی بی‌پروایی وی، در ابراز اندیشه‌های ژرف خویش، عامل مهمی در جهت امتیاز شخصیت او از یک سو و ابتلا به عاقبتی دردناک ازسوی دیگر گشت. حلاج، پس از آنکه با ابراز عقایدی قابل تأمل، پس از شصت و سه سال زندگی آگاهانه، بدون کوچک‌ترین رنگی از تقلید و غفلت، از دار دنیا رخت بربست (309 هجری)، و به وصال با معبود ازلی و یگانه‌اش نائل گشت، در جهت داوری‌های مختلفی از جانب افراد گوناگون قرار گرفت؛ چنانکه حتی تا به امروز نیز با رنگی از افراط و تفریط به حال خود باقی است. هرچند صاحب‌نظران و محققان بزرگی چون لویی ماسینیون، مستشرق فرانسوی، با صرف یک عمر تحقیق و مطالعه در زندگی و مکتب فکری منصور حلاج، چهره حقیقی او را بیش از پیش به ناآگاهان از حقیقت امر نشان داد.کلید واژه‌ها: حلاج، عرفان، شطح، جهان‌بینی، اندیشه‌ها