جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «تنزیه المعبود، فی الرد على وحدة الوجود» نوشته قاسم علی احمدی است. نگارنده در کتاب بر آن است فلسفه‌ «وحدت وجود» را با استناد به آیات، احادیث و براهینی چند رد نماید. کتاب که به زبان عربی نگاشته شده این موضوعات را دربردارد: اصالت وجود و ماهیت، اشتراک وجود از نظر لفظ و معنا، آیا وجود حقیقت واحد مشکوک است؟، وحدت وجود و موجود، و بیان برخی فواید مهم درباره‌ موضوع وحدت وجود.

کتاب حاضر که رساله دکتری سید محسن هندی است به بررسی‌ تقریرات مختلف وحدت وجود از زمان ابن عربی تا فلاسفه معاصر می‌پردازد. ابن عربی، صدرالدین قونوی، علاءالدین سمنانی، ملاصدرا، آقا علی مدرس زنوزی، قاضی سعید قمی، علامه طباطبایی، آقایان جوادی آملی، مصباح یزدی، غلامرضا فیاضی و حسین عشاقی افرادی هستند که نظرات و مبانی آنان بطور مفصل در این رساله تقریر و بررسی شده است. نویسنده فصل مجزایی را نیز به مکتب تفکیک اختصاص داده و به نقد و بررسی مبانی و آراء مؤسسان این مکتب پرداخته است. ضمیمه شدن نسخه خطی «ابطال وحدت وجود» قاضی سعید قمی، و نقد و بررسی اشکالات او به وحدت وجود به غنای این کتاب ارزشمند افزوده است.

کتاب حاضر که رساله دکتری سید محسن هندی است به بررسی‌ تقریرات مختلف وحدت وجود از زمان ابن عربی تا فلاسفه معاصر می‌پردازد. ابن عربی، صدرالدین قونوی، علاءالدین سمنانی، ملاصدرا، آقا علی مدرس زنوزی، قاضی سعید قمی، علامه طباطبایی، آقایان جوادی آملی، مصباح یزدی، غلامرضا فیاضی و حسین عشاقی افرادی هستند که نظرات و مبانی آنان بطور مفصل در این رساله تقریر و بررسی شده است. نویسنده فصل مجزایی را نیز به مکتب تفکیک اختصاص داده و به نقد و بررسی مبانی و آراء مؤسسان این مکتب پرداخته است. ضمیمه شدن نسخه خطی «ابطال وحدت وجود» قاضی سعید قمی، و نقد و بررسی اشکالات او به وحدت وجود به غنای این کتاب ارزشمند افزوده است.

از جمله مباحث بحث انگیز در حکمت، کلام و عرفان اسلامی بحث معیت حق تعالی در جهان هستی است که در آیات متعدد در قرآن و در روایات با تعابیر گوناگون مطرح شده است. هر علتی ضرورتا با معلول خود در ارتباط است و معلول نمی تواند آنی از علت تامه مطلقه خود منفک باشد. این امر حکما، متکلمان و عرفا را بر آن داشته تا سعی کنند به گونه ای توجیهاتی را ارائه دهند که تعابیر آنها با توحید حقیقی و به عبارتی با وحدت حقه حقیقیه حق تعالی و نیز با عوالم کثرت جهان هستی منافات نداشته باشد و به نوعی بتوانند خود را از قرار گرفتن در ورطه تشبیه و تنزیه نجات دهند. تصور ما این است که بدون مبانی حکمی نمی توان در تفسیر این نوع مباحث در آیات و روایات توجیهی منطقی و قابل قبولی ارائه داد، چرا که این گونه آیات که به ویژه به مباحث تکوینی می پردازد، به مبانی حکمی و جهان بینی برگرفته از خود قرآن و روایات نیاز دارد. بر این اساس، این مقاله ابتدا به اقسام وحدت و سپس به انواع معیت و سرانجام، با اتکا به خود آیات قرآنی و روایات معصومین (ع) به تحلیل حکمی موضوع معیت در عین وحدت و راه حل آن می پردازد.

حدیث «قرب نوافل» که در شمار احادیث قدسی قرار دارد، حدیثی است که در منابع کهن و معتبر شیعه و سنی، با اسناد متعدد، نقل شده است. بررسی های رجالی حاکی از صحت برخی از طرق آن است و چنانکه دانشمندان فریقین تصریح کرده اند، کثرت نقل آن گویای اصالت آن است. افزون بر این، حدیث مزبور، از جمله مهمترین مستندات صوفیه است و عرفا بارها آن را به عنوان شاهدی بر مباحث کتب خویش مطرح کرده اند؛ پاره ای از عرفا مانند ابن عربی، صدرالدین قونوی و سیدحیدر آملی آن را به عنوان مستندی برای مباحث عرفانی، مانند وحدت وجود و توحید افعالی مورد توجه قرار داده اند؛ برخی از آنها هم تفسیری به مانند محدثان از حدیث مزبور داشته اند؛ اما محدثان، حدیث مزبور را در پرتو قرآن و روایات، به امداد الهی برای مومنان و یا نیل بنده به مرتبه ای که تنها خواهان رضای حق تعالی باشد، توضیح داده اند. در این جستار تلاش شده است که ضمن معرفی مآخذ حدیث و نقد و بررسی سندی آن، مدلول حدیث، با توجه به سیاق آن و نیز مدلول آیات و روایات دیگر، رازگشایی و ضمن مقایسه برداشت عرفا و محدثان از روایت موردنظر، رویکرد هر یک از آنها در قبال حدیث ارزیابی شود.

پیوست در منابع دیجیتالی

چاپ دوم کتاب «سرّ فاش: نقد ادله قرآنی و روایی وحدت وجود» نوشته محمدعلی صابری و مقدمه محمد محمدرضایی، در ۶۴۰ صفحه توسط مجموعه مطالعات شیعی و انتشارات مکتبه الصدیقه الشهیده منتشر شد. چاپ نخست کتاب تابستان ۱۴۰۰ به بهای ۱۶۰ هزار تومان منتشر شده بود. «سرّ فاش» در اصل رساله دکتری محمدعلی صابری با عنوان «بررسی ادله قرآنی و روایی وحدت وجود با تکیه بر آرای دانشمندان شیعه» است که شهریور ۱۳۹۷ با راهنمایی پرویز رستگار از آن دفاع شد. نویسنده تحقیق و تتبعی مهم پیرامون مستندات قرآنی و روایی مورد استفاده فلاسفه و عرفا انجام داده و در آن ضمن غور در اقوال ایشان به بررسی سندی و متنی، و معناشناسی این مستندات می‌پردازد. کتاب حاضر جامع‌ترین نوشتاری است که تاکنون در موضوع بررسی مستندات قائلین به وحدت وجود منتشر شده است. کتاب شامل ۶ فصل به ترتیب با این عناوین است: «کلیات؛ تعریف وحدت وجود و نتایج آن»، «بررسی مستندات قرآنی وحدت وجود»، «بررسیِ اسناد روایات مورد استناد در وحدت وجود»، «معناشناسی روایات مورد استناد در وحدت وجود»، «نقد دیگر ادله وحدت وجود» و «تبیین توحید در برابر وحدت وجود». کتاب با نتیجه‌گیری مهم نویسنده و فهرست آیات و روایات مورد استناد وحدت وجودیان به پایان می‌رسد. نویسنده در مقدمه کتاب نوشته است: «وحدت وجود یعنی در دار هستی یک وجودِ حقیقی بیشتر نیست که همان خداست چنان که گفته‌اند: لیس فی الدّار غیره دَیّارٌ؛ و هرچه غیر او در نظر آید چیزی جز تجلی و نمایش ذات او نیست. پیدا است که با چنین نگاهی به هستی، «خود» عارف که انسان کاملش نیز نامند همان خداست که بدین قالب ظهور و تجلی کرده است. این انگاره که گذشته‌ای بسیار کهن در سرزمین‌هایی چون هند دارد، پس از ظهوری جسته و گریخته در عالم اسلامی به وسیله کسانی چون حلاج و بایزید، با ابن عربی (م ۶۳۸ ق) _‌که پدر عرفان اسلامی‌اش خوانند_ و کسانی از پیروان مکتب او همچون سید حیدر آملی بازتابی بسیار گسترده در آثار عرفانی دوره اسلامی یافت، تا اینکه با ظهور ملاصدرا (م ۱۰۵۰ ق) و حکمت متعالیه‌اش، _‌که زبانی علم‌نماتر از عرفان داشت_ فلسفه را نیز به‌گونه تمام فتح نمود؛ و هسته مرکزی عرفان و فلسفه اسلامی، وحدت وجود و خودخدابینی شد و بس! تا جایی که گفته‌اند: تاریخ تعقل اسلامی، پانوشت بر «أناالحق» منصور حلاج است. هر چه هست با اینهمه گفتارها و نوشتارهای اهالی عرفان در گذر این قرن‌ها به ویژه در روزگار ما و نیم قرن اخیر دیگر نباید وحدت وجود را سرّی از اسرار دانست! آن‌هم سرّی والا که در بیان نیاید و بر قلم نشاید! که اگر این بود این‌همه فاش‌گویی و این‌همه شرح و بیان آن از سوی صاحبانش، با زبانی عامی‌فهم و عالِم‌دوست، در قالب نظم و نثر و از همه مهمتر با آویختن به کتاب خدا و درآمیختن با روایات منسوب به حجت‌های خدا روا نبود… به هر روی، حال که این «سرِّ فاش» را بی‌پروا گفتند و نوشتند، گریزی نیست از اینکه نقدهای بی‌پرده آن را نیز بشنوند و ببینند. امید که جویندگان معرفت را گوارا افتد!» نویسنده پژوهش و تتبع جدی در متون روایی انجام داده و مستندات قائلان به وحدت وجود را با ادله‌ای محکم رد می‌کند. صابری اشاره کرده که ۹ آیه از آیات کلام الله مجید مورد استناد قائلان به وحدت وجود است که تفسیر هیچکدام از آنها وحدت وجود را اثبات نمی‌کند. او درباره احادیث مورد استناد آنان از جمله «کنز مخفی»، رَأَیتُ اللهَ فیه»، «لا هو إلا هو»، «حبل»، «وَ هُوَ الآن کَما کان»، «قرب نوافل» و «بخش دوم دعای عرفه» نویسنده مباحث مفصلی دارد. به عنوان مثال نویسنده درباره اعتبارات اسنادی این احادیث نوشته است: حدیث «کنز مخفی»: در هیچیک از منابع روایی شیعه و سنی گزارش نشده، بلکه اولین بار در رسائل اخوان الصفا و سپس در کتب صوفیه و عرفا متداول گشته، به آثار برخی عالمان از غیر عرفا نیز راه یافته است. حدیث «رَأَیتُ اللهَ فیه»: در هیچیک از آثار حدیثی فریقین وجود ندارد. در کتب متصوفه به محمدبن‌واسع، حلاج، امیرالمؤمنین، خلفای سه‌گانه و دیگران منسوب است. حدیث «لا هو إلا هو»: در کتب روایی شیعه همچون توحید صدوق با سند بسیار ضعیف، و در مکارم الاخلاق طبرسی و مهج الدعوات ابن‌طاوس بی‌سند نقل شده است. عبارات آن نیز همبستگی عمیقی با کلمات برخی صوفیان دارد. حدیث «حبل»: در منابع امامیه نیامده، و در منابع سنی با الفاظ متفاوت گزارش شده است که در هیچ‌یک از این منابع سندی قابل اعتبار و بدون خدشه ندارد. حدیث «وَ هُوَ الآن کَما کان»: در هیچیک از منابع شیعه و سنی روایت نشده است. بخش اول آن در روایاتی آمده است اما بخش دوم آن مجعول و اضافه شده است و برخی عالمان سنی به این مطلب تصریح کرده‌اند. البته بخش دوم به تنهایی و بدون بخش اول در روایتی از شیعه آمده، اما در میان متنی است که معنایی دور از مدعای وحدت‌وجودی‌ها افاده می‌کند. حدیث «قرب نوافل»: در منابع شیعه و سنی روایت شده است و در مجموع از جهت سندی قابل اعتبار و اطمینان است. بخش دوم دعای عرفه: مناجاتی معروف از ابن‌عطاء‌الله اسکندرانی از صوفیان قرن هفتم است که به اشتباه یا عمد در برخی نسخه‌های اقبال سید-بن‌طاوس در انتهای دعای عرفه امام حسین علیه‌السلام اضافه گشته و ناروا آن را جزء دعای آن حضرت دانسته‌اند. روایات «داخل فی الأشیاء»: در منابع روایی شیعه روایت شده‌اند و هر چند سندی صحیح بنا بر اصطلاح پسینیان برای تک‌تک این احادیث یافت نمی‌شود، اما با توجه به تعدد طرق و حضور در کتب معتبری هم‌چون کافی و توحید، در مجموع به صدور مضمون آن از معصوم اطمینان می‌کنیم. روایات «ظلّ»: در منابع شیعه روایت شده‌اند. اسناد آنها دچار اشکال است هر چند پذیرش سند کلینی بنا بر برخی مبانی رجالی بعید نیست.

در مورد اینکه جعل و آفرینش به چه چیزی تعلق می گیرد، نظریات گوناگونی ارائه شده است و در میان آراء مختلف، مرحوم امام خمینی (قدس سره) نظری خاص در مساله جعل دارند و با توجه به اینکه ایشان قائل به توحید عرفاء یعنی وحدت شخصی وجود بوده اند و طبق این دیدگاه نمی توان گفت که وجود مجعول است، چرا که کثرت حقیقی در موجودات تحقق می یابد، امام مجعول را ماهیت می داند. این مجعول، به معنای مجعول بالذات نیست، بلکه به معنای ظهوری است به تبع ظهور وجود و ایشان می فرمایند که میان قول به اصالت وجود و مجعولیت ماهیت و همچنین میان مجعولیت ماهیت و مجعولیت وجود را جمع کرده اند. این نظر مورد نقد برخی از محققان قرار گرفته است. در این مقاله به نقد و بررسی نظر حضرت امام پرداخته می شود و نشان داده خواهد شد که نقدهای مذکور، با توجه به مبنایی که ایشان دارند، وارد نیستند.

مقاله حاضر در پی پاسخ دادن به این سوال اساسی است که «حد معرفت انسان نسبت به حق تعالی چیست؟». در پاسخ به این سوال اغلب اندیشمندان در اینکه متعلق معرفت حق تعالی ذات حق نیست، اشتراک نظر دارند اما در عین حال شناخت حق تعالی را از طریق شناخت صفات خداوند امکان پذیر دانسته اند و در محدوده شناخت صفات، گروهی راه تشبیه و گروهی راه تنزیه و گروهی بنابر ادعای خود راهی میان تنزیه و تشبیه برگزیده اند. در این مقاله ضمن نقد این طرق و بیان ناکارآمدی هر یک از آن ها در معرفت واقعی حق تعالی، این نکته بررسی می شود که صفات حق تعالی نیز به دلیل عینیت شان با ذات متعلق معرفت قرار نمی گیرد و بنابراین محدوده شناخت حق تعالی افعال اوست نه صفات او؛ به این معنا که معرفت نه به خود ذات یا صفات بلکه به فعلی که مظهر ذات و صفات حق تعالی است، تعلق می گیرد. بنابراین بالاترین معرفت به حق تعالی در معرفت بالاترین و کاملترین فعل او که شدیدترین ظهور حق در او تحقق پذیرفته، یعنی انسان کامل (که در رأس آن امام است) منطوی است. بنابراین شناخت حقیقی خداوند (در محدوده قابلیت انسان) که هدف از خلقت انسان نیز هست تنها در نتیجه سیر تکاملی و مظهریت صفات حق و رسیدن به مقام مخلصین و فعلیت عقل شهودی (و نه تنها عقل استدلالی) امکانپذیر است. آنکه بر اساس اعتقاد به وحدت وجود، به وحدت شهود رسیده است می تواند آینه تمام نمای حق شود و با وجود خویش (و نه تنها با زبان) حق تعالی را توصیف کند و خداوند نیز بر اساس آیه شریفه «سبحان الله عما یصفون الا عبادالله المخلصین» (صافات/160-159) تنها به اینان اجازه توصیف خویشتن را داده است.