جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پايان‌نامة حاضركوششي براي ارائة گزارشی روشن از خدا و خدایان در فلسفۀ افلاطون است.مسئلۀ خدا یکی از مسائل مشکل برای مفسرا ن افلاطون بوده است چرا که افلاطون دیدگاههای نظام مندی در این خصوص ارائه نکرده است. در فرهنگ و اساطیر یونانی خدایان به عنوان نیروهای سرمدی لحاظ شده‌اند و این نیروها شبیه انسان بودند. هومر و هزیود به این خدایان اموری را که نزد آدمیان زشت و ناپسند بود نسبت داده‌اند. افلاطون در محاورۀ جمهوری در مقابل آنان موضع‌گیری می‌کند و معتقد است خدایان نه خطاکارندو نه منشاء شر، بلکه خدایان خیر‌اند و نمی‌توانند منشاء شر باشند.باید خاطرنشان کنیم وقتی افلاطون ازخداوند صحبت می‌کند،به هیچ وجهمنظور آن خدای واقع در ادیان توحیدی نیست. در محاورۀ جمهوری، مثال خیر به خورشید تشبیه شده است که منشاء وجود و معقولیت سایر مثل است و در عظمت و قدرت برتر از ذات وجود تلقی شده است. همچنین در تمثیل خط مثال خیر به عنوان مبداء نخستین، نخستین چیز بین همه چیزهاست. در محاورۀ تیمائوس که افلاطون از صانع (دمیورژ) سخن می‌گوید. صانع، مادۀ قبلاً موجود را برمی‌گیرد و جهان را برطبق نمونه ازلی و ابدی یعنی مثل می‌سازد. حال با توجه به این مطلب برخی معتقدند که مثال خیر خداست ویک مرتبه برتر از مثل و سایر مبادی عالم طبیعت و صانع قرار دارد و برخی نیز به یکی بودن مثال خیر و صانع نظر دارند.در قوانین برای مقابله با الحاد برهان می‌آورد و از دو روح خوب و بد سخن می‌گوید که روح خوب عنان جهان را در دست دارد. در پایان نامۀ حاضر تلاش بر این است به این بحث و مسائل جانبی دیگر از جمله براهین اثبات خدا در نزد افلاطون پرداخته شود.

زبان دین یکی از موضوعات مهم در حوزه‌ی فلسفه دین است. از آن جا که این بحث به معناشناسی صفات الهی مربوط می‌شود، برای مومنان از اهمیت زیادی برخوردار است؛ زیرا معقول بودن گزاره‌های ناظر به خداوند، در گرو معناداری آن‌ها است. ما درپایان نامه حاضر، به بررسی دیدگاه قاضی عبدالجبار معتزلی و ویلیام پی. آلستون می‌پردازیم. این دو متفکر با وجود این که به دو فضای فکری متفاوت تعلق دارند و به لحاظ زمانی قرن‌ها از یکدیگر دور اند، هر دو ضمن اعتقاد به معناداری گزاره‌های دینی، به رویکرد کارکردگروی ملتزم هستند، یعنی صفات کمالی از قبیل علم، قدرت و...، و صفات فعلی نظیر درک کردن، ساختن و... را بر مبنای کارکرد و عملکردشان معناشناسی می‌کنند.

نظر به اینکه اندیشه‏های فلسفی در آثار بعضی از شعراء نامدار تاریخ نیز بنحوی انعکاس یافته و این انعکاس نشانگر عنایت ویژه آن بزرگان به مباحث فلسفی بوده است و از طرفی برای اهل فلسفه نیز این مساله اهمیت دارد که افکار و اندیشه‏های ایشان در نظم، چه صورتی پیدا می‏کند، در این رساله سعی شده تا مثنوی مولوی را که بخشی از آن، مشحون از این نوع اندیشه‏هاست، انتخاب نموده و تبیین فلسفی مولوی را در ابیات دفتر اول از آن کتاب در مورد اثبات خدا و صفات و افعالش با فیلسوفان مسلمانی نظیر ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا که بیشترین تلاش را در حوزه ی فلسفه اسلامی داشته، مقابل هم نهاده تا بدین طریق نشان داده شود که مولانا، این شاعر عارف و برجسته ی مسلمان، به موازات آشنایی با آموزه‏های کلامی، به اندیشه‏های فلسفی فیلسوفان مسلمان هم متفتن بوده است.

بررسی دیدگاههای ابن سینا و اسپینوزا در مورد صفات خدا در این پایان نامه مد نظر است که بعد از تبیین این دیدگاهها به مقایسه پرداخته می شود تا نقاط اشتراک و اختلاف این دو فیلسوف مشخص شود.. ابتدا فصلی به بحث درباره خدا در مقام تصور و تصدیق و لوازم دیدگاههای دو فیلسوف در مورد خدا اختصاص داده شده است. در این فصل دو فیلسوف هر یک با علت دانستن یا ندانستن خدا برای خود و اطلاق یا عدم اطلاق جوهر بر خدا در مقام تصور و بدون استناد به مخلوقات در قالب براهینی متفاوت در مقام تصدیق به اثبات خدا پرداخته اند و سپس به تناسب بحث نظریه فیض و وحدت وجود و نحوه پیوند خدا و جهان هستی و چگونگی پیدایش جهان مادی مورد بحث قرار گرفته است. سپس در فصل مربوط به صفات پس از تبیین مفهوم و اقسام صفات از دیدگاه دو فیلسوف، به شیوه ای گزینشی، از مجموعه جدول صفات و ویژگیهایی که در نظام فکری دو فیلسوف مذکور قابل رسم اند، چندین صفت انتخاب شده و سعی شده است تا با مقابل هم قرار دادن اندیشه این دو فیلسوف، نقاط اشتراک و اختلاف در این زمینه نشان داده شود. در این فصل دو صفت ثبوتی و دو صفت سلبی مورد مقایسه قرار گرفته است. هر دو فیلسوف با دلایلی جسمانیت و تجزیه پذیری را از خداوند سلب نموده انداما ابن سینا علم و عقل را از اوصاف خدا می داند در حالی که در نظر اسپینوزا فکر صفت خداست اما علم و عقل از حالات صفت فکر هستند.

چکیده مسئلۀ صفات خداوند هم در حوزۀ مباحث الهیاتی (کلامی) و هم فلسفی، اهمیت ویژه‌ای دارد و می‌توان از جهات مختلف معناشناختی، معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی در خصوص آن به بحث نشست. اسپینوزا فیلسوف عقل‌گرای سدۀ هفدهم که متافیزیک خود را مبتنی بر تصور خدا به‌عنوان علت اولی و تنها جوهر موجود می‌سازد، تصور تام خدا را به تصور صفات خداوند منوط می‌داند و از این مجرا به بحث‌های مختلفی در این زمینه می‌پردازد. در این تحقیق سعی بر این بوده است تا به پرسش‌هایی در زمینۀ تعریف، عینیت و تعداد صفات جوهر الهی در اندیشۀ اسپینوزا پاسخ‌های نظام‌مند داده شود. روش تحقیق در این مقاله توصیفی - تحلیلی و بر اساس تحقیق کتابخانه‌ای - اسنادی است. به اختصار می‌توان گفت که اسپینوزا در دیدگاه نهایی خود، صفات را معرفت‌پذیر، مقوّم ذات جوهر، عینی و ناوابسته به ذهن فاعل شناسا و از نظر عددی نامتناهی می‌داند. او همچنین بین صفات خدا و خصوصیات او قائل به تمایز است. همچنین نشان داده خواهد شد که دیدگاه اسپینوزا در بحث صفات، تغییراتی را نیز به خود دیده است.

ثبات، تغییر ناپذیری و ازلیّت پروردگار، از آموزه‌های قرآن و پیشوایان دین است که به کرّات از سوی کلام وحی و سنّت بر آن تأکید شده است و از سوی تمامی مکاتب الهی پذیرفته شده می‌باشد. مطابق با براهین عقلی و نقلی خداوند خالق کل عالم است. از نظر قرآن آفرینش و بقای موجودات، یعنی خلق و تدبیر آنها منوط به "مشیّت"، "اراده"، "تقدیر"، "قضا" و "قدر" الهی است. همچنین در عالم امری جز به "اذن" خداوند تنفیذ نمی‌گردد و هر آنچه که در عالم هستی موجود می‌باشد، واجد "اجل" و مکتوب در"کتاب" است. فلاسفه و متکلمین مکتب اصفهان، دلایل و مستدلات خود را بر اثبات مراتب در فعل پروردگار، بر اساس کتاب خدا و روایات معصومین:مطرح کرده و با تکیه بر مبانی فکری خود، دیدگاه‌ها و نظرات متفاوتی را درباره حقیقت آن مطرح کرده‌اند که رفع کننده شبهه جبر و تفویض در فعل انسانی می‌باشد. آشکار است که باور به حقیقت امر بین الامرین به اثبات مراتب در افعال الهی منجر می‌گردد.البته روشن است که اثبات وجود مراتب در فعل حق تعالی منجر به اتصاف افعال الهی به زمان نمی‌گردد. همچنین آفرینش تدریجی و زمانمند هستی و علم او به خصوصیات زمانی پدیده‌ها، ارتباط پروردگار با جهان مادی، یعنی افعالی تدریجی و متغیر، مانند خشم، رضایت و استجابت دعای بندگان، دلیل بر تغییر در صفات و یا فعل او نیست. حقیقت این است که این مراتب در واقع مجاری فیض الهی‌اند و نشان دهنده مراحل مختلفی هستند که عقل برای استناد پدیده‌ها به ذات باری‌تعالی در نظر می‌گیرد و مستلزم تغییر و تحول در ذات او نیستند؛ به این معنا که مراتب فعل الهی مبرا از زمان است و عالم برای خداوند از آغاز تا پایان یکجا حضور دارد. یعنی او فعل خود را به صورت بسیط و فارغ از زمان انجام می‌دهد؛ اگرچه ظهور فعل در قالب زمان و مکان خاص خود صورت می‌گیرد. در ‌نتیجه در حالی که فعل حق تعالی فارغ از زمان است، نسبت به عقل ما و در مقام انتزاع، چنان است که ظهور و بروز فعل الهی در زمان صورت می‌گیرد و واجد مراتب می‌باشد. تحقیق حاضر در صدد تبیین دیدگاه‌های فلاسفه و متکلمین مکتب اصفهان در این باره و مقایسه آنها با یکدیگر، و نیز سنجش اندیشه‌های آنان با آیات و روایات می‌باشد.

رساله مشتمل بر یک مقدمه و دو بخش‌است . در مقدمهء رساله فوق بین فلسفه و کلام از دیدگاه اندیشمندان اسلامی مطرح شده و سپس شیوه کار نگارنده در این رساله بیان گردیده. در بخش اول، ابتدا شیوه‌های مختلف متکلمین درباره اثبات وجود خدا مورد نقد و بررسی‌قرار گرفته و سپس طرق مختلف اثبات وجود خدا توسط فلاسفه، منجمله برهان صدیقین و مراحل تکاملی آن مورد بحث قرار گرفته است . در بخش دوم رساله ابتدا بطور مفصل مباحث کلی صفات - آیا می‌توان برای خدا صفتی اثبات کرد یا نه ؟ معیار اثبات یا نفی صفاتی‌برای خدا چیست ؟ صفات زائد بر ذاتند یا عین ذات - بطور تطبیقی مورد بررسی و سپس به مقایسه و تطبیق تئوریهای مختلف متکلمین و فلاسفه درباره تک تک صفات کمالیه پرداخته شده است .

این رساله با موضوع شناخت صفات خداوند از دیدگاه ابن‌سینا و توماس آکوئینی مباحث عمومی صفات از دیدگاه این دو اندیشمند، وجوه اشتراک و امتیاز دیدگاه آنان را دنبال می‌نماید تا از این طریق تبیینی از صفات خداوند ارائه دهد به نحوی که از خطای معطله (دیدگاه الهیات سلبی مطلق) و تشبیه (انسانوارانگاری) خداوند اجتناب گردد. ابتدا با بهره‌جستن از آثار ابن‌سینا و توماس آکویناس نخست دیدگاه‌های دو اندیشمند در دو بخش رویکرد وجودشناختی و معناشناختی بررسی و تنظیم شده است. در بررسی صفات با رویکردد وجودشناختی از دیدگاه ابن‌سینا و توماس آکویناس مباحث احکام وجود مانند اصالت، تشکیک، اشتراک معنوی وجود و ویژگی خاص خداوند با عنوان بساطت خداوند و نیز احکام صفات، نظیر تقسیم آنها، عینیت صفات با ذات و با یکدیگر، ترادف یا عدم ترادف صفات مطرح شده است. آراء دو متفکر در رویکرد وجودشناختی، فارغ از برخی اختلاف‌نظرها از نظر محتوا و نوع استدلال‌ به یکدیگر شباهت بسیاری دارند و اختلاف عمده آنها در نحوه ورود به مبحث تبیین صفات خداوند است. که ابن‌سینا با طرح برهان صدیقین، مدعی اثبات ذات و تعریف صفات خداوند می‌باشد و آکویناس با آموزه آنالوژی به تبیین صفات خداوند می‌پردازد؛ از همین‌رو تعریف صفات در ابن‌سینا متمایز از برهان اثبات ذات نمی‌نماید لیکن از آنجا که آکویناس تبیین صفات را مبتنی بر آنالوژی می‌داند و این نحوه نگرش به صفات، رویکردی معناشناختی است، از برهان اثبات ذات منفک می‌گردد و تنها بستری را برای طرح آنالوژی فراهم می‌سازد. به همین دلیل اصل ادعای تبیین صفات از دیدگاه ابن‌سینا در بررسی صفات با رویکرد معناشناختی بیان می‌شودکه به نظر می‌رسد ترادف صفات از دیدگاه ابن‌سینا و اعتقاد به عدم ترادف از دیدگاه آکویناس ناشی از همین تفاوت اخیر در آراء آنهاست.دیدگاه ابن‌سینا در بخش رویکرد معناشناختی به صفات با تقسیم الفاظ به اشتراک معنوی، اشتراک لفظی، الفاظ مشکک و متواطی و تعیین انواع حمل صفات بر خداوند و تبیین ترادف و تعریف صفات بر اساس برهان إن (ملازمات عامه) پیگیری شده است. در فصل رویکرد معناشناختی به صفات از دیدگاه آکویناس، آنالوژی تبیین می‌گردد و در نهایی‌ترین بخش رساله اشتراک و اختلاف دیدگاه ابن‌سینا و آکویناس بیان، و روشن می‌شود که بر اساس دیدگاه ابن‌سینا، معنای انتزاع شده از مصداق بسیط خداوند در حکایت‌گری از صفات آن ذات بی‌نهایت، قرین توفیق است؛ لیکن آموزه آنالوژی آکویناس صرفاً صفات را از لحاظ معناشناختی، بررسی می‌کند و از این‌رو میان معنای صفات و مصداق آن شکافی پدید می‌آید به نحوی که معنای صفات، حاکی از صفات خارجی نیست.

در آیاتی از قرآن کریم به‌ویژه پس از نسبت دادن مکر به غیر خدا این صفت به خدا نیز نسبت داده شده است و این شبهه را در ذهن ایجاد می‌کند که آیا خداوند هم مانند انسان‌ها مکر می‌کند و چرا خداوند خود را با صفت خیر الماکرین وصف نموده است؟ نگارندگان در این پژوهش بر آن‌اند تا با روش توصیفی – تحلیلی و با استناد به آیات قرآن و دیدگاه مفسران، تفاوت مکر انسان و مکر الهی و ویژگی‌های مکر الهی را واکاوی نمایند.

آیات صفات بخشی از متشابهات قرآن به شمار می روند. مسلمانان در برابر این آیات دیدگاه های مختلفی دارند، در واقع در این باره سه نظر عمده وجود دارد: تشبیه، تفویض و تأویل. تشبیه همانند ساختن خداوند در ذات یا صفات به مخلوقات و اسناد صفات خلق به خالق است. تفویض آن است که معنای صفات خبریه خداوند متعال برای ما معلوم نیست و لذا مسأله را بایستی به خداوند متعال تفویض و در این باره سکوت کرد. تأویل، تفسیر این آیات مطابق با شأن خداوند باری تعالی است گرچه با ظهور ابتدایی الفاظ مخالف باشد. اهل حدیث به شدت از تأویل این آیات و احادیث مشابه آن اجتناب کرده و به ناچار به تشبیه یا تفویض رو آورده اند. در این مقاله نشان داده ایم تأویل ضرورتی است که نه تنها امامان شیعه که جمعی از صحابه، تابعان و حتی برخی از بزرگان اصحاب حدیث نیز با بهره گیری از آن به تفسیر و تبیین آیات پرداخته اند.