جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

داستان هابیل و قابیل در ادامه و کنار داستان آفرینش، یکی از اصلی و اصیل ترین اساطیر انسانی است که جریان روایت آن در حصار زمان و مکان خاص، متوقف نمانده و در سرشت و سرنوشت اعصار، ردپایی ژرف برجای نهاده است.مقاله پیش رو کوششی است برای بررسی داستان هابیل و قابیل در برخی از رمان های ایرانی و غیر ایرانی از جمله «هابیل»، «افسانه فلوت بداغ»، «سمفونی مردگان» و «فریدون سه پسر داشت»؛ و نیز بررسی تاثیر نوع ادبی رمان به عنوان قالب ادبی غالب در ادبیات این روزگار، با امکانات و ویژگی های خاص خود، در روند بازخوانی و بازآفرینی این اسطوره.

تفسیر روض‌الجِنان و روح‌الجَنان اثر گران‌سنگ دانشمند و عالم قرن ششم هجری، ابوالفتوح رازی، است؛ قرنی که دوره‌ی پختگی و کمال نثر فارسی نام گرفته است.‌به طور قطع،تألیف این اثر در ایران موجب شده است که متـأثر از فضای فکری، فرهنگی و زبانی ایران آن روزگار باشد. یافتن رگه‌هایی از تاریخ، فرهنگ و زبان قوم ایرانی در تفسیر ابوالفتوح رازی موضوع اصلی این پایان‌نامه است. دراین تحقیق، عناصر نشان‌دهنده‌ی فرهنگِ ایرانی مثل اسطوره‌های ایرانی، مسائل مربوط به گویش، اشعار فارسی، ضرب‌المثل‌ها و داستان‌هایبرگرفته از فرهنگ ایرانی، طبقه‌بندی شده و برمبنای این طبقه‌بندی، نتایجی به دست آمده که میزان دانش و احاطه‌ی مفسر بر جوانب فرهنگ ایرانی نشان می‌دهد.

قرآن کریم به‌عنوان کتاب آسمانی، همواره مورد توجه اندیشمندان مسلمان بوده و هر یک از آنان، تلاش کرده‌اند تا برداشت و تفسیر خود را به سبک خاصی به جامعه علمی خودشان ارائه دهند. در این میان ابوالفتوح رازی، رشیدالدین میبدی و علامه طباطبایی ازجمله کسانی هستند که در عرصه تفسیر قرآن، گام‌های بزرگی برداشته‌اند. ابوالفتوح رازی یکی از برجسته‌ترین واعظان منطقه ری در قرن ششم هجری است. این سمت موجب گردیده است تفسیر او سبک واعظانه داشته باشد. از اقتضائات چنین سبکی توجه ویژه به روایات تفسیری است. ابوالفتوح از تفاسیر پیش از خود چون جامع‌البیان و تبیان تأثیر پذیرفته و بر تفاسیر پس از خود به‌ویژه تفاسیر فارسی چون جلاءالاذهان و منهج‌الصادقین تأثیر داشته است. سبک زبانی آن درنهایت سادگی و روانی همراه با فصاحت و بلاغت مختص قرن چهارم و پنجم به‌دوراز تکلفات ظاهری و صنایع لفظی است. رشیدالدین میبدی، در کشف‌الاسرار، آیات قرآن را در سه نوبت تفسیر می‌کند و در ضمن آن از قرائت، شأن نزول، اخبار و احادیث و... به‌تفصیل سخن می‌گوید و در النوبه‌الثالثه آیات را به مذاق صوفیان و عارفان توجیه و تأویل می‌کند. تفسیر کشف‌الاسرار از عناصر و سازوکارهای القای معانی ازجمله صور خیال، مجاز، سجع، تشبیه، استعاره بهره زیادی برده است. علامه طباطبایی در تفسیر آیات به استشهادات قرآنی تمسک زیاد جسته و روش تفسیری ایشان، تفسیر قرآن به قرآن بوده و در بخش تفسیر، سه عنصر: نقل نظریات، نقد نظریات و نوآوری در برداشت به‌طور برجسته مشهود است. هدف از این تحقیق شناساندن سبک‌ها و جلوه‌های ادبی کهن که در تفاسیر ابوالفتوح رازی، کشف‌الاسرار و عدهالابرار به‌کاررفته است و همچنین آشنا کردن علاقه‌مندان علوم تفسیری با اشتراکات و افتراقات این تفاسیر و تأکید بر این نکته که علامه طباطبایی با تفسیر المیزان، کار مفسرین قبل از خود را تکمیل کرده است. در این تحقیق به این نکته رسیده‌ایم که بین تفسیر روح‌الجنان و مجمع‌البیان اشتراکات فراوانی وجود دارد و در تفسیر بعضی آیات به نظر می‌رسد که از یکدیگر برداشت کرده‌اند و کشف‌الاسرار میبدی هم از تفسیر مجمع‌البیان استفاده کرده است و علامه طباطبایی نیز آن تفاسیر را در تفسیر خود در نظر داشته است.

به گواه آثار سایر بزرگان ادبیات فارسی، می توان دریافت که شمار قابل ملاحظه ای از اشعار کلیات شمس، متعلق به مولانا نیست. اشعاری از سلطان ولد، سنایی، عطار، خاقانی و برخی دیگر با تغییراتی، در غزلیات شمس به نام مولانا ضبط شده است. می توان آمیختگی شعر شاعران پس از مولانا را با غزلیات شمس، ناشی از اختلاط دستنویس ها دانست، اما درباره اشعار شاعران پیش از مولانا، نظیر سنایی و عطار و...، می توان گفت که بیشتر این اشعار به دست خود مولانا به غزل های او راه یافته است. به عبارت دیگر، مولوی با تتبع در اشعار شاعران پیش از خود، اشعاری را از حافظه در حلقه های صوفیان می خوانده و همین امر باعث گردیده که این دست اشعار از وی دانسته شود و در دیوان او هم وارد شود. در این جستار به بررسی اجمالی چند غزل از سنایی و عطار که در غزلیات شمس و به نام مولانا آمده اند، پرداخته ایم و بر اساس مقابله این اشعار مشترک، ابیاتی را تصحیح و به برخی تصحیف ها در اشعار مولانا اشاره کرده ایم. همچنین بعضی تتبعات مولانا در اشعار انوری، مجیر بیلقانی و خمسه نظامی را نیز نشان داده ایم.

اخلاق و تربیت، نقش بسیار مهمی در شکل گیری فرهنگ و تمدّن و تعامل بشری در افراد و جوامع انسانی در طول تاریخ داشته و همین آموزه ها در اخلاق، رفتار، آداب، تربیت، معاشرت و مدنیّت آینده جهان سهم عظیمی خواهد داشت.موضوع این پایان نامه مقایسه ای بین آموزه های اخلاقی (تربیتی) در گلستان سعدی و اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی است. که هر دو در قرن هفتم نگاشته شده اند.مطابق تعالیم ادیان توحیدی، مسیر سعادت و نهایت بشری که از بدایت خدای یگانه شروع شده به نهایت وصول و کمال توحید و قرب الهی منتهی خواهد شد.این مهّم با توجه به امر تعلیم و تربیت و اصلاح اخلاقرفتار و کردار در دو بُعد مادّی و معنوی حیات انسان و پرورش قوای جسمی و روحی او میّسر است.از یافته های این پژوهش این است که سعدی و خواجه نصیر انسان را با همه ی ابعاد روحانی و جسمانی به نیکی شناخته اند و برای اخلاق و تربیت ورساندن او به کمال در دو اثر خود راه کارهای مناسب با عقل وشرع ارائه کرده اند .

یکی از مباحث مهمّی که ذهن انسان‌ها را از روزگار قدیم تا به حال به خود مشغول داشته، افعال خارق‌العاده‌ای است که فوق قدرت بشر می‌نماید، امّا توسّط عدّه‌ای خاص از افراد بشر رخ داده است. در قرآن مجید یکی از موضوعات مهم که به طور گسترده به آن پرداخته شده معجزات پیامبران و کرامات برگزیدگان حق است. اعمال خارق‌العاده، ذهن بیشتر متفکّران اسلامی را به خود مشغول داشته است که باعث گردیده پژوهش‌های فراوانی در این باره انجام دهند. از آن‌جا که بخش گسترده‌ای از ادبیّات فارسی را عرفان و تصوّف تشکیل داده است و موضوع ولایت و به تبع آن خوارق عادات یکی از موضوعات مهمّ عرفانی است؛ لذا این موضوع در ادبیّات ما، بازتاب وسیعی دارد. در این پایان‌نامه بر آنیم تا به تعریف و تبیین خوارق عادات بپردازیم و همچنین رابطه‌ی ولایت تکوینی و خوارق عادات را مورد بررسی قرار داده و به تحقیق و تفحّص دیدگاه مولانا در کتاب مثنوی در مورد خوارق عادات (معجزه- کرامت- استدراج) بپردازیم و نقاط اشتراک و افتراق دیدگاه مولوی با علما و عرفای شیعی را در مورد خوارق عادات مورد بررسی قرار دهیم.

در این پژوهش منطق الطیر عطار و روانشناسی تحلیلی یونگ مورد مطالعه قرار گرفته است.هدف از انجام این تحقیق تطبیق و بررسی عرفان اسلامی با دیدگاه یونگ در سیر کمال شخصیت انسان است.بر اساس طبقه بندی روش های تحقیق این پژوهش در زمره روش کتابخانه ای قرار گرفته است که طی آن پژوهنده نخست به مطالعه دقیق و فیش برداری پیرامون هر دو موضوع پرداخته و سپس با تحلیل و بررسی مطالب جمع آوری شده شباهت ها و تفاوت ها مشخص و به آن ها اشاره گردیده است.این پژوهش در 6فصل تنظیم گردیده است که به شرح زیر است:فصل اول:کلیات (اعم از مقدمه،روش تحقیق،پیشینه و...فصل دوم:به تعاریف مفاهیم و موضوعات در هر دو حوزه اشاره گردیده است. فصل سوم:هشت گام روانشناختی فرآیند تفرد به همراه تحلیل عرفانی هرگام و بیان شباهت ها و تفاوت ها،به طور جداگانه بررسی گردیده است.فصل چهارم:به هفت وادی منطق الطیر از دیدگاه عرفانی ،اختصاص یافته است.

یکی از راههای شناختپیامبران که عده ای آن را تنها راه شناخت پیامبر می دانند معجزه است که به وسیله پیامبران انجام می گیرد. معجزه در اصطلاح کار شگفت و امرخارق العاده ای است که پیامبران الهی به رغم قوانین عادی و جاری طبیعت، به منظور اثبات ادعای رسالت خدایی خویش انجام می دهند؛ اموری که آدمیان عادی از انجام مانند آن ناتوان و درمانده اند. معجزات پیامبران رابر حسب جهات مختلفی مانند حسی و عقلی بودن، زمان، مکان، منشاء صدور و غایت به اقسام مختلفی تقسیم کرده اند.در این رساله برآنیم تا نخست تعریفی دقیق از معجزه با تکیه بر منابع قدیم و جدید ارایه و اقسام آن را به تفصیل شرح دهیم. در ادامه با معرفی زندگی و معجزات پیامبران اولوالعزم، چگونگی بازتاب معجزات آنان را در شعرفارسی در فصل های بعد پی بگیریم. پهنه وسیع ادب فارسی و زیادی دفاتر شعری به ما اجازه نمی دهد تا تمامی دیوانهای شعری را در این رابطه بررسی کنیم، بنا به صلاح دید استاد محترم راهنما از میان آثار شعری ده شاعر برجسته در این حوزه آثار زیر را مبنای تحقیق و پژوهش حاضر قرار دادیم. این آثار عبارتند از: دیوان و حدیقه الحقیقه سنایی، دیوان جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی، دیوان خاقانی شروانی، مخزن الاسرار نظامی گنجوی، دیوان کمال الدین اصفهانی، منطق الطیر عطار، کلیات سعدی، مثنوی معنوی مولوی، دیوان اوحدی مراغه ای و دیوان حافظ. نتیجه این تحقیق حاکی از این است که معجزاتی همچون کشتی نوح، عصای موسی، شفابخشی عیسی، گلستان شدن آتش بر حضرت ابراهیم ومعجزه جاوید حضرت محمد(ص)یعنی قرآن بازتاب وسیعی در قیاس با سایر معجزات پیامبران دارد. باید اضافه کرد که معجزات پیامبران در شعر شاعران به طور یکسان منعکس نشده، بلکه در شعر شاعرانی مثل سنایی، خاقانی و مولوی بیشتر و در شعر شاعرانی مثل جمال الدین، کمال الدین و اوحدی در مقایسه با آنها کمتر بازتاب داشته است. نحوه انعکاس تصاویر معجزات نیز در شعر هر یک از شاعران به گونه ای متفاوت است . شاعران گاه به دلیل روی آوردن به مسایل تعلیمی ، گاه به سبب ساختن تصاویر بدیع اغراقی وزمانی به علت رنگ و جلای مذهبی دادن به شعر و رسوخ آن در دل، از معجزات زیاد استفاده کرده اند.

زندگی و مرگ به عنوان واقعیتی انکارناپذیر توجه مکاتب و مذاهب و ادیان مختلف را به خود جذب کرده است و هر کدام براساس درک و شناختی که از ماهیّت و حقیقت انسان دارند، نسبت به آن قضاوت کردهاند. نویسندگان، شاعران و دانشمندان نیز در طول تاریخ به مسئلهزندگی و مرگ پرداخته و دغدغهها و دلمشغولیهای خود را درباره آن به نثر و نظم بیان داشتهاند، شاعران معاصر هم از زندگی و مرگ سخن گفتهاند. در این میان حکیم مهدی الهی قمشه ای ، در دیوان خود نگاه تازه ای به موضوع مرگ و زندگی داشته است. نتایج تحقیق نشان داد که از دیدگاه حکیم الهی قمشه ای ، زندگی دروازه ای به سوی معاد و دستیابی به معشوق واقعی و حقیقی است. از دیدگاه حکیم مهدی الهی قمشه ای مرگ برای انسان خلقتی دوباره است و نه پایان خلقت. به نظر او انسانی که به آگاهی کامل رسیده و خود را باور داشته باشد، به پرندهای پاک میماند که جهان با همه زیباییها و جذابیتهایش برای او مانند دامی است. مرگ برای چنین انسانی پایان اسارت و آغاز پرواز دوباره است. از دید وی، مرگ پایان نیست بلکه مژده وصال عاشق و معشوق است.

عرفان اسلامی در سیر تطوّر و تحوّل خود به مکتب وحدت‌وجود رسید که به دست محیی‌الدین ابن‌عربی ایجاد شده است. هرچند اندیشه‌های وحدت‌انگارانه در میان عارفان پیشین سابقه داشته، ولی مدوّن‌کننده و انسجام‌دهنده‌ی آن ابن‌عربی است. از این جهت او را پایه گذار عرفان نظری اسلامی دانسته‌اند. اندیشه‌ی وحدت‌وجود پس از ابن عربی به وسیله‌ی پیروانش در سراسر سرزمین‌های اسلامی از جمله سرزمین ایران رواج یافت. به نحوی که بعدها ایران مهد و محل اصلی استقرار اندیشه‌ی وحدت وجود گردید. این اندیشه‌ی عرفانی همانند دیگر مکتب‌های عرفانی پیش از آن وارد متون ادبی فارسی شد. متون ادبی به ویژه شعر فارسی یکی از عوامل گسترش این مکتب عرفانی در ایران بوده است. به موازات گسترش اسلام و زبان و ادبیات فارسی در هندوستان عرفان اسلامی و در پی آن عرفان وحدت وجودی در آن سرزمین گسترش یافت و بر فضای شعر فارسی هند سایه افکند. یکی از شاعران فارسی زبان هند که به این تفکّر توجه عمیق و فراوان داشته، عبدالقادر بیدل دهلوی است. بیدل در غزلیات و رباعیات به نحو بارز و گسترده‌ای از موضوعات و مولفه‌های عرفان وحدت‌وجودی سخن گفته و به تحلیل و تفسیر خدا، انسان، جهان و رابطه‌ی این‌ها بر اساس مبانی این مکتب پرداخته است. موضوعاتی چون وحدت وجود، وحدت ادیان، خلقت و نظام آن، ظهور و تجلّی الهی، تجدّد خلق، انسان، انسان کامل و پارادوکس‌های مطرح در این مکتب مثل: وجود و عدم، تشبیه و تنزیه، ظاهر و باطن، وحدت و کثرت و ... در غزلیات و رباعیات بیدل مطرح می‌باشد. با بررسی غزلیات و رباعیات بیدل روشن شده است که وی به اندیشه‌ی ابن‌عربی اعتقادی راسخ دارد و در کلامی استوار و گاهی مبهم که تحت تأثیر عرفان وحدت وجود ویژگی خاصّی هم گرفته، به تبیین و گزارش مسائل و مباحث و مولفه‌های آن پرداخته است.