جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غیبت امام دوازدهم و کوتاه دستى جامعه شیعى از نظام مطلوب خود از سویى، و ضرورت حفظ حداقل‌هایى از سازماندهى، امکانات، موقعیت‌ها و فرصت‌ها براى شیعیان در حکومت‌هاى غیرشیعى از سوى دیگر، همکارى علماى شیعه با حکومت‌هاى موجود را ضرورى مى‌کرد. با وجود آن که در طول غیبت صغرا بیشتر همّت علما صرف اثبات امامت و غیبت امام مهدى 7 گردید، اما با شروع غیبت کبرا و اوج‌گیرى جایگاه علما در میان شیعیان، بحث همکارى آنان با حکومت‌هاى موجود، و چیستى و چرایى آن، به یکى از سرفصل‌هاى مهم در اندیشه سیاسى شیعه تبدیل گردید. در این مقاله، مسأله همکارى علما با سلاطین و حدود و ثغور این همکارى‌ها بررسى شده است.

تمایز اساسى دیدگاه‌ها و نظریاتى که درباره شرایط مشروعیت نظام سیاسى بحث کرده‌اند، مربوط به حوزه مبانى آنهاست. در مقاله حاضر سعى شده است تا مبانى نظریه حکومت دینى ـ اسلامى ـ شیعى، با تأکید بر نظریه ولایت فقیه، مورد بحث قرار گیرد. در این راستا، در مبانى هستى شناسى به نوع نگاه دین و دینداران به آغاز و انجام هستى و لزوم هدایت و راهبرى انسان در این سیر و مسیر پرداخته شده است؛ در مبانى انسان شناسى نیز سعى شده است تا نگاه فرازمانى قرآن به انسان، از طریق تشریح ویژگى‌هاى فرازمانى انسان تحلیل شود. در همین قسمت توضیح داده شده است که انسان‌ها، با توجه به ویژگى‌هاى ذاتى‌شان، مى‌توانند ویژگى‌هایى را نیز کسب کنند. همین قدرت انتخاب انسان باعث مى‌شود او سیاستى دینى یا غیردینى را در پیش بگیرد. در ادامه از پیش فرض‌هاى مربوط به نظام سیاسى در آموزه‌هاى اسلامى سخن گفته شده است.

سلوک و رفتار سیاسى علماى شیعه با شاهان و سلاطین بر اساس انگیزه‌هاى دینى بوده است، نه به خاطر مسائل مادى و دنیایى. اهداف علما، از جمله میرزاى قمى از ارتباط با سلاطین به جهت حفظ یک حاکم شیعى، عدم جایگزینى ظالمى دیگر، جلوگیرى ازهرج و مرج، جلوگیرى از نفوذ فرقه‌ها و افکار انحرافى در سلاطین و در نتیجه جلوگیرى از تضعیف مکتب اهل بیت: بوده است. علماى شیعه على‌رغم ارتباط با حکّام و سلاطین، استقلال خود را نیز حفظ کرده و ارتباط با آنها منجر به صدور فتوا یا حکمى که مبتنى بر میل و خواسته شاهان باشد، از سوى فقها و علما نشد. آنچه در پى‌مى‌آید بررسى نمونه‌اى از رفتار سیاسى علماى شیعه با سلاطین و حکّام است.

کشف المحجّه از آثار بسیار مهم سیدبن طاووس است. ایشان در این کتاب فرزند هفت ساله‌اش محمد ودیگر علاقه‌مندان به شنیدن سفارش‌ها، خاطرات، پندها ووصایاى کتاب را مخاطب قرار مى‌دهد. وى با یادآورى این نکته که سلامت خاندان از طعن وپاکیزگى آنان از پستى وناکسى، بزرگ‌ترین نعمت خداوند است وخداوند متعال دستور داده است که از نعمت‌هایى که به او عطا شده سخن بگوید: وامّا بنعمة ربّک فحدّث خود را در آغاز کتاب چنین معرفى مى‌کند : بنده خدا ومملوک او، سید جلیل وپیشواى نبیل، عالم عامل وفقیه کامل، علامه فاضل، زاهد پرهیزگار، بازکوش راه حق، یگانه زمان ویکتاى عصر خویش، رضى الدین، رکن الاسلام والمسلمین، افتخار «آل طه» و«یس»، جمال عارفان، برترین سرور، سیّد شریفان، ابوالقاسم على بن موسى بن جعفر بن محمد بن طاووس علوى فاطمى داوودى سلیمانى. سید بن طاووس ـ آن گونه که در همین کتاب نوشته ـ متولد سال 589 هجرى است ونوشتن کشف المحجه را در 61 سالگى (سال 650 هجرى) آغاز کرده است.

در این مقاله ضمن اشاره به ضرورت باز تولید مشروعیت یک نظام مستقر از طریق نقد فعال و مستمر و چند وجهى بودن آن در نظام جمهورى اسلامى ایران، به پیوند نقد و تبیین پرداخته شده است. در ادامه با تبیین رئالیستى از انقلاب و لایه‌هاى متعدد و تو در توى آن، معیارها و ملاک‌هایى براى نقد جمهورى اسلامى پیشنهاد شده است. سپس با اشاره به ضرورت‌هاى هفتگانه نقد به بحث در مورد ارکان نقد پرداخته و در نهایت سه دوره نقد در جمهورى اسلامى (درون گفتمانى، سکوت و توجیه و برون گفتمانى) شناسایى شده است.

اهمیت قانون اساسى و ولایت فقیه در نظام جمهورى اسلامى، سبب شکل‌گیرى دیدگاه‌هاى متعددى در خصوص میزان اختیارات ولى فقیه و قانون اساسى شده است. در این راستا: گروهى با تکیه بر مشروعیت الهى ولایت فقیه، ولى فقیه را فوق قانون مى‌دانند؛ برخى دیگر با فرض تعارض اندیشه کلامى یا فقهى شیعه درباره ولایت فقیه با قانون اساسى، اولویت را به قانون اساسى مى‌دهند؛ گروه سوم، با نگاه جامعه شناختى به قانون اساسى، معتقدند سیره و عملکرد پیامبر اسلام و تجربه ده ساله‌ى اجرایى امام خمینى(ره)، به خوبى نمایان‌گر عدم تعارض وظایف و اختیارات ولى فقیه با قانون اساسى است.

باسمه الحق 1. هویت متعالى مشروعیت: مشروعیت در دو افق حضور به هم مى‌رساند و در هر یک از آن دو حکمى مخصوص به خود دارد. افق نخستین مربوط به حقیقت و یا نفس‌الامر آن است. مشروعیت در این افق به اراده تشریعى خداوند باز مى‌گردد، و هویتى متعالى دارد. افق دیگر مشروعیت مربوط به واقعیت فرهنگى و اجتماعى آن است. مشروعیت در این مقام به ظرف باور، اعتقاد و اراده تاریخى انسان‌ها باز گشت مى‌نماید. اراده تشریعى خداوند ریشه در علم ازلى الهى دارد. و اراده اجتماعى آدمیان ریشه در بخشى از آگاهى دارد که از مسیر معرفت آدمیان عبور کرده و به حوزه فرهنگ اجتماعى انسان‌ها وارد شده است.

«ولایت فقیه»، گفتمان، نظریه و نظامى سیاسى است. این نظریه و نظام سیاسى در راستاى گفتمان سیاسى «امامت» شیعى قراردارد و در گستره مکتب اسلام و سیاست و رهبرى در نظریه و نظام سیاسى اسلامى موضوعیت و مشروعیت مى یابد. ارتقاى کارآمدى سیاسى و ملى، مهم‌ترین چالش نظریه و نظام سیاسى ولایت فقیه در حال حاضر مى باشد و تبیین و تحقق توسعه مادى، اقتصادى و ابزارى مدرنیستى توامان با تعادل سیاسى و اجتماعى و در جهت تعالى فرهنگى، معنوى و اخلاقى انسانى و الهى چشم انداز آن را تشکیل مى دهد. بازکاوى خاستگاه، جایگاه و نقش فلسفى سیاسى ولایت فقیه، در بازیافت شالوده ها و شالوده شناسى‌آن، به‌ویژه در نظریه سیاسى فارابى، خواجه نصیرالدین طوسى و ملاصدرا تا علامه نایینى و حضرت امام خمینى(ره)، راهگشا خواهد بود.