جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به طور کلى در علوم اجتماعى، چهار دیدگاه کارگزار ـ محور، ساختار ـ محور، ساخت یابى و واقع گرایى انتقادى در مورد نحوه نگرش به پدیده‏ها مطرح هستند. هر یک از این دیدگاه‏ها، با توجه به برداشتى که از ماهیت پدیده‏هاى اجتماعى دارند، در تحلیل و تبیین، کانون تمرکز خود را یا رفتارهاى کارگزاران یا ویژگى‏هاى ساختارى و یا هر دو قرار مى‏دهند. مقاله حاضر سعى دارد، پایه‏هاى هستى شناختى دیدگاه‏هاى مذکور و همچنین نقاط ضعف و قوت آنها را بررسى اجمالى کند.

محقق طوسى با توجه به اهداف حکومت اسلامى وظایف اصلى حکومت را در سه عنوان ذیل مطرح مى‏کند: 1 ـ تبیین احکام الهى(افتا)؛ 2 ـقضاوت و دادرسى؛ 3 ـ کارگزارى سیاست. عنصر مصالح عمومى مسلمانان، نقش محورى در انجام این وظایف داشته که از سویى گستردگى و از سوى دیگر حدود و ثغور آنها را موجب مى‏شود. کارویژه‏هایى که در ذیل وظایف مذکور مطرح مى‏شود عبارتند است از: نصب امرا و حکام، تعیین قاضى، اجراى احکام الهى، جهاد، دفاع از حقوق شهروندان، ایجاد ساختار مالى، ولایت برافراد بدون سرپرست، و مقابله با عوامل بحران اقتصادى. بحث پایانى اختیارات جانشینى امام معصوم علیه‏السلامدر عصر غیبت است که شیخ طوسى با استناد به روایات و استدلال‏هاى عقلى در صدد اثبات تمامى اختیارات فوق براى فقیه جامع الشرایط است.

پس از ظهور تجدد در غرب، پیامدهایش به آن منطقه از جهان محدود نگردید، بلکه سایر جوامع از جمله ایران را نیز تحت تأثیر قرار داد. در مقابل پدیده تجدد، سه نوع عکس‏العمل پیدا شد: عده‏اى شیفته و شیداى آن شدند، گروهى دیگر آن را طرد کرده، به دیده تنفر نگریستند و دسته سومى خواستار برخورد منطقى و عاقلانه با آن شدند. با توجه به این مطالب، این مقاله در دو بخش ارائه شده است: در بخش اول، تعریف مدرنیته و دیدگاه‏هاى برخى از اندیشمندان درباره آن و نیز ابعاد تجدد و شاخص‏هاى آن مانند اومانیسم و عقل گرایى و امواج تجدد بیان شده است؛ بخش دوم، تأثیر پدیده مدرنیته در ایران در بُعد گرایش و شیفتگى را مورد توجه قرار مى‏دهد و سپس به بُعد دوم تأثیر، یعنى ایجاد تنفر و انزجار اشاره مى‏کند.

دست کم از ابتداى قرن چهارم میلادى ـ زمانى ‏که کنستانتین به ترویج مسیحیت به عنوان دین رسمى امپراتورى روم همت گمارد ـ به بعد است که درباره مناسبات «دین و دولت»، ادبیات گسترده‏اى گرد آمد. این ادبیات کمتر مورد استناد و رجوع مستقیم جامعه ‏شناسان قرار گرفته است، چرا که بخش عمده آن انحصارا به برداشتى مسیحى از «تجمعات دینى» و تعریفى غربى از «دولت» استوار است. ما در این جا در صدد تبیین این مسأله بسیار پیچیده که دولت اوّل بار کى و کجا پدید آمد نیستیم؛ اما در عین حال آگاهیم که هر گونه بحث جدى در باب «دین و دولت» باید به مشکل عمومى روش‏هایى توجه کند که بیش از این‏که در سنت‏هاى دینى ـ فرهنگى تجسم یافته باشد، از جهان بینى‏هاى متفاوت سرچشمه مى‏ گیرد؛ از این رو در این نوشته به طور مشخص به جهان‏بینى بودیسم، هندوئیسم، مسیحیت و اسلام اشاره و با هم مقایسه مى ‏شوند.

فهم دقیق مفهوم آزادى سیاسى و اقسام آن بدون توجه به عناصر تشکیل دهنده مفهوم آزادى سیاسى امکان‏پذیر نیست؛ از این رو در این نوشتار، نویسنده با تجزیه و تحلیل عناصر و مؤلفه ‏هاى تشکیل دهنده مفهوم آزادى سیاسى، تلاش مى ‏کند تحلیل مختصرى از مفهوم آن را ارائه کند. وى در این راستا، با استفاده از الگوى نظرى مک کالوم مؤلفه ‏هاى سه گانه آزادى سیاسى را بیان مى‏کند. در این تحلیل، «اشخاص و تشکل‏هاى سیاسى» مهم‏ترین مؤلفه اول (عامل، فاعل)، «دولت‏ها» مهم‏ترین مؤلفه دوم (مانع، رادع) و «انجام دادن رفتارهاى سیاسى» و «برخوردارى از حقوق اساسى» مهم‏ترین مؤلفه سوم (هدف، غایت) تلقى شدند. بر اساس این الگو، آزادى سیاسى زمانى شکل مى‏گیرد که اشخاص و تشکل‏هاى سیاسى در انجام رفتارهاى سیاسى مطلوب خود و برخوردارى از حقوق اساسى خود از محدودیت‏ها و موانعى که دولت‏ها ممکن است در برابر آنها ایجاد کنند، رها و آزاد باشند.

معلم ثالث ابوعلى مسکویه از جمله فیلسوفان قرون چهارم و پنجم است که در دستگاه سیاسى آل‏بویه همکارى داشته است. او بامشاهده جنگ داخلى و بحران سیاسى خلافت بعد از سى سال تجربه فعالیت سیاسى، صحنه سیاست را ترک و وارد عرصه اندیشه شد و براى حل بحران زمان خویش به چاره‏جویى پرداخت. جامعیت علمى مسکویه منظومه‏اى را سامان داد که هر عنصرى از آن پاسخ‏گوى بخشى از دغدغه‏هاى اوست. در این منظومه عنصر شریعت در حقیقت باز سازى نظام مطلوبى است که جامعه اسلامى از آن دور شده بود و شعاع انحراف از فضایل و ارزش‏هاى اخلاقى به حدى بود که مسکویه راه اصلاح را تنها در عنصر «تهذیب اخلاق» جست و جو مى‏کرد. استفاده از آموزه‏ها و اندرزهاى جاویدان، مسکویه را وا داشت تا «تجارب سیاسى» گذشتگان را در قالب عنصر «تاریخ» مطرح کند. و خردگرایى و بازگشت به عقلانیت ضرورتى بود که عنصر «فلسفه» را وارد منظومه فکرى مسکویه کرد. آنچه در سرتاسر این منظومه در کنار همه عناصر با کار ویژه‏هاى خود جایگاه ویژه‏اى را به خود اختصاص داده است عنصر سیاست است، از این رو مسکویه به عنوان فیلسوفى سیاسى مطرح شده است.

از دید روزنو، با از بین رفتن انحصار نقش دولت‏ها به عنوان بازیگران بین المللى، جهان از یک سیستم مرکزى خارج و به یک سیستم چند مرکزى تبدیل گردیده که در آن صدها بازیگر مستقل و خود مختار جدید پدید آمده‏اند. در این جهان که بر اساس افزایش آگاهى و مهارت‏هاى افراد و شهروندان بنا گردیده است معیار مشروعیت و اقتدار، دیگر از ارزش‏هاى سنتى، قانونى و نهادى استخراج نمى‏شود، بلکه موفقیت و ارزیابى عملکردها سنگ بناى مشروعیت و اقتدار است و این چه در حوزه داخلى و چه در عرصه بین المللى مشهور است. رشد تکنولوژى، مبادله فراوان افکار و اندیشه‏ها و گسترش ارتباطات و نتایج گسترده‏اى که انقلاب انفورماتیک به وجود آورده، مبانى رفتار و روابط بین الملل را تغییر داده است. در این میان سازمان ملل متحد به علت از میان رفتن نقش محورى دولت‏ها و دگرگون شدن و انعطاف پذیرى اصل حاکمیت مى‏تواند نقش عمده‏تر و گسترده‏ترى را در جهان ایفا کرده و حتى به مبنا و ارائه دهنده ملاک‏هاى مشروعیت و اقتدار بدل گردد.

اندیشه سیاسى در جهان عرب متأثر از دو طرز فکر بنیادگرا و نوگراست که به ترتیب ریشه در افکار محمد بن عبدالوهاب و سید جمال الدین اسد آبادى دارد. در مقاله حاضر نمایندگان معاصر این دو رهیافت به ترتیب سید قطب و مالک بن نبى هستند که با وجود آن که هر دو سخن از اسلام و باز گشت به اسلام اصیل و راستین دارند، ولى رهیافت و جهان بینى و درون مایه‏هاى فکرى آنان متفاوت از هم است. بنیادگرایى اسلامى در اندیشه سید قطب، ضد عقل و فلسفه بوده و با مسائل جامعه و جهان، شکلى و ظاهرى برخورد مى‏کند و مدرنیته و تمدن جدید غربى را به دلیل مادى‏گرایى و عدم توجه آن به جنبه‏هاى اخلاقى و معنوى، به طور مطلق رد مى‏کند. در مقابل، نوگرایى دینى با جهت‏گیرى رادیکال و عمیق و ساختارى در اندیشه مالک بن نبى، رویکردى عقلى و عملى و انتقادى و نوآورانه دارد و مسائل جوامع مسلمان را مسائل توسعه و توسعه نیافتگى در ابعاد مختلف مى‏داند و مدرنیته و تمدن جدید غربى را به طور مقایسه‏اى با دنیاى اسلام مورد ارزیابى قرار مى‏دهد.

آن گونه که مؤلف در مقدمه جلد دوم (ص11) تصریح کرده این کتاب جلد اول و دوم از دوره سه جلدى «استراتژى وحدت در اندیشه سیاسى اسلام» است که البته تا کنون جلد سوم آن انتشار نیافته است. جلد اول با مقدمه علامه محمد تقى جعفرى آغاز مى‏شود و در پى آن، مقدمه مؤلف آمده است. این جلد در سه فصل سامان یافته است: فصل اول، وحدت اسلامى در منابع اصیل اسلامى ؛ فصل دوم، زمینه و سابقه تاریخى وحدت و تفرقه در جهان اسلام؛ فصل سوم، سید جمال الدین الحسینى، بزرگ منادى وحدت مسلمین و یکپارچگى جهان اسلام. جلد دوم مشتمل بر دو فصل است: فصل اول، در مصر، سوریه و حجاز؛ فصل دوم، در عراق و لبنان. مؤلف ـ آن طور که خود بیان کرده ـ قصد دارد در جلد سوم زمینه و سابقه تاریخى وحدت و تفرقه در هند و پاکستان و ایران را بررسى کند و در خاتمه هم به نتیجه ‏گیرى و جمع بندى و ارائه تز اصلى خود (اتحاد جماهیر اسلامى) همراه با توصیه ‏ها و پیشنهادها بپردازد.

هویت به عنوان یک پدیده سیّال و چند وجهى، حاصل یک فرآیند مستمر تاریخى است که تحت تأثیر شرایط محیطى، همواره در حال تغییر است. این که عناصر تشکیل دهنده هویت چیست، موضوع مطالعات گسترده ‏اى است که در باب شناسایى ملت‏ها صورت مى ‏گیرد. در این رهگذر هویت ملى ایرانیان از دو آیین مایه گرفته است: آیینى از گذشته باستان ى‏اش که آمیزه‏اى از ادبیات و فرهنگ و روح ایرانى بود و دین جدید که دگرگونى ژرفى را در فکر و فرهنگ و هویت ایرانى به وجود آورد. باظهور و گسترش تمدن جدید غربى که با پیشرفت علم و تکنولوژى، قدرت افسون کننده خود را به دیگران نشان مى ‏داد، دوران حیرانى و پریشانى ایرانیان و زمینه چالش در هویت دیرینه ایرانى ـ اسلامى پدیدار شد.