جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بنابر آنچه گفته آمد، سخن گفتن از موضع واحدى درباره مسأله دموکراسى که بین همه حرکت‏هاى سیاسى اسلامى معاصر مشترک باشد، بسیار دشوار است. مواضع، بسیار متعدد است و گاه به حد تناقض و تضاد مى‏رسد؛ زیرا گفتمان دموکراسى و تکثر و حقوق بشر به تازگى در عرصه فکرى عربى / اسلامى، راه یافته است. واکنش‏هاى مثبتى را مى‏بینم که با تحولات و تغییرات سریع در جهان تعامل برقرار مى‏کند و به جهانى شدن نزدیک مى‏شود. این تحولات، وجه دیگرى هم دارد و آن، افزایش انتظارات و توقعات است و در پى آن، جنبش‏هاى اسلامى سیاسى خود را به عنوان فرشته نجات مطرح نموده و هیچ‏گاه در موضع رد و انکار قرار نمى‏گیرند. نظریه پردازان اسلامى در هر وضعیتى که هستند، با مقایسه نظریات خویش با وضع موجود از برترى الگوى اسلام سخن مى‏گویند. مثلاً محمد غزالى مى‏گوید؛ لطیف‏ترین دستاوردهاى غرب در تمدن انسانى یا روش حکومتى‏اش، از آنچه که خلافت راشده در بیش از 14 قرن پیش تحقق بخشیده‏اند، فراتر و برتر نیست.

ابوجعفر محمد ابن حسن ابن على ابن حسن الطوسى، معروف به شیخ طوسى، در سال 385 ه. ق (چهار سال بعد از وفات شیخ صدوق) در طوس چشم به جهان گشود. وى دوران نوجوانى و اوان جوانى خود را در طریق کسب علوم دینى در نزد اساتید حوزه‏هاى علمیه آن روز خراسان گذارند و در 408 ه. ق به دلیل شهرت علمى حوزه بغداد و حضور شیخ مفید در آن دیار و سیطره حکومت شیعى آل بویه بر بغداد و همچنین فشار و اختناقى که سلطان محمود غزنوى بر غیر معتقدان به مذهب دولتى وارد مى‏آورد، تصمیم به مهاجرت به بغداد گرفت. شیخ طوسى در ابتداى ورود به بغداد، در مجلس درس شیخ مفید حاضر گردیده و به مدت پنج سال در مکتب این فقیه و متکلم بزرگ شیعى به کسب علم و دانش پرداخته و مورد توجه وى قرار گرفت. با وفات شیخ مفید در 413 ه.ق به مدت 23 سال در نزد سید مرتضى به شاگردى پرداخت و سید مرتضى، شیخ را به دلیل ویژگى‏هاى علمى و معنوى، از دیگران ارج بیشترى مى‏نهاد. بعد از در گذشت سید مرتضى (436 ه.ق) شیخ طوسى به زعامت و مرجعیت شیعه رسید و به دلیل تبحّرش در مناظرات کلامى و تألیفات ارزشمندش به شیخ الطائفة معروف گردید؛ به گونه‏اى که خلیفه عباسى، القائم بأمر الله، با همکارى امراى آل بویه، کرسى تدریس کلام در مرکز خلافت را به وى واگذار نمود. اما به دلیل درگیرى‏ها و منازعاتى که متعصّبین از اهل سنت با برخى از شیعیان بغداد داشتند و با اوج‏گیرى این حوادث در اوایل ورود طغرل سلجوقى به بغداد و سقوط دولت مستعجل آل بویه در سال 448 ه.ق که منجر به هجوم متعصبین به خانه و کتابخانه شیخ و سوختن کتاب‏ها و کرسى تدریس کلام وى گردید، شیخ الطائفه وادار به مهاجرت ثانوى به نجف شد. و سرانجام حوزه نجف نیز در سال 460 ه.ق با فوت وى، از دانش وى محروم گردید. شیخ طوسى داراى آثار و کتب فراوانى در زمینه‏هاى فقه و اصول، حدیث، تفسیر و کلام و رجال و غیره مى‏باشد که کتاب تهذیب الاحکام و استبصار در حدیث، از چهار کتاب معتبر روایى شیعه مى‏باشد و در علم کلام، داراى آثار معروفى چون تلخیص الشافى و تمهیدالاصول و رسائل العشر بوده و کتاب‏هاى فقهى مبسوط و الخلاف و النهایة و تفسیر تبیان نیز از این متکلم و فقیه بزرگ جهان تشیع مى‏باشد.

آنچه در ذیل مى‏آید؛ حاصل گفت و گوى فصلنامه علوم سیاسى با جناب آقاى دکتر صدرا در دو موضوع؛ 1 - سنّت و مکتب دانش سیاسى اسلامى ـ ایرانى 2 ـ دانش سیاسى در ایران، مى‏باشد که با اجازه استاد در این شماره قسمت دوّم آن تقدیم خوانندگان گرامى مى‏گردد.

نظام سیاسى جمهورى اسلامى بر دو پایه جمهوریت و اسلامیت بنا نهاده شد و این دو اصل، زمانى تحقق مى‏یابد که مشارکتى سیاسى اسلامى در جامعه نهادینه شود. اما با توجه به تاریخچه طولانى نظام خود کامه سنتى و عدم مشارکت سیاسى در جامعه و نوپایى آن در جامعه اسلامى، نیاز و مسأله فورى، آن است که اندیشمندان این مرز و بوم به بررسى‏هاى مختلف در این زمینه بپردازند و فرهنگ سیاسى مشارکت جویانه را در جامعه بگسترانند و نهادهاى مشارکت سیاسى را در جامعه ایجاد نمایند.

مشارکت به معناى(Participation ) از جمله مفاهیمى است که رویکردهاى مختلفى آن را مورد کنکاش قرار داده‏اند. در شایع‏ترین رهیافت نظرى که بر مبناى الگوى خاصى از رفتار سیاسى شهروندان ارائه شده است، مشارکت به سه نوع فعال، منفعل و خنثى تقسیم گردیده است. صرف نظر از این که بر اساس ایده واقع گرایى، تقسیم قابل قبولى است؛ اما هم به مبانى و پیش فرض‏ها و هم به الگوى رفتارى و هم به انحصار موارد آن، ایراداتى وارد است که در جاى خود قابل طرح مى ‏باشد. آنچه در این مختصر عرضه مى ‏شود، رویکرد تازه‏اى است که با عنوان «مدل مشارکت تعاونى» قابل نام گذارى است. چون این مدل با مدل‏هاى غربى مشارکت تفاوت زیادى از جهت مبانى و اصول فلسفى، اهداف و کار ویژه‏ها دارد، از این رو، هر گونه داورى، مسبوق به عدم پیش داورى بر اساس یافته ‏هاى اندیشه غربى است.

واژه «حق» به معناى جدید «حقوق انسان»، «حقوق مصرف کننده» و حتى «حقوق حیوانات» که روزنامه ‏هاى ما را پر کرده است، در قرآن یافت نم ى‏شود. معناى «حق» در منابع اسلامى ـ قرآن و احادیث، ـ ناشى از تکلیف شخص است و یا به خاطر نظم موزون و داراى سلسله مراتب جهان، شایسته انسان است. «حقى» که در آیه بالا ذکر شده: «حق خداست که از او پروا کنند» و «حقى» که در رساله منسوب به امام سجاد علیه السلام، رسالة الحقوق، به کار رفته است، به همین معنا مى‏ باشد: اَکبرُ حُقوقِ اللّه‏ِ علیکَ ما اَوْحَیهُ لِنَفْسِهِ تَبارکَ وَ تعالى مِن حَقّه الَّذى هُوَ اصلُ الحقوقِ و منهُ تفرّعَ. ثُمّ اَوْحیه علیکَ لِنَفْسِکَ مِنْ قرنک الى قدمک على اختلافِ جَوارحک. فَجعلَ لِبَصرک علیک حقّا و لِسَمعکَ علیک حقا و لِلسانکَ علیک حقا و لِیدکَ علیک حقا و لِرجلکَ علیکَ حقّا و لِبَطنِکَ علیک حقّا و لِفرجکَ علیک حقا. فهذِهِ، الجوارحُ السّبعُ الّتى بِها تَکونُ الافعالُ. ثُمّ جعَلَ عَزَّ و جلَّ لافعالِکَ علیک حقوقا فجعلَ لصلاتک علیک حقا و لِصومکَ علیک حقا و لِصدقتکَ علیک حقا و لِهدیکَ علیک حقا و لافعالِکَ علیک حقا. ثُمَّ تخرجُ الحقوقُ مِنک الى غیرِک مِن ذوى الحقوقِ الواجبةِ علیک. و اَوْحیُها علیکَ حقوقُ ائمتکَ، ثم حقوق رعیّتک، ثم حقوقُ رحمِکَ. یکى از چالش‏هاى اصلى که دنیاى جدید غرب براى جهان اسلام پیش آورده، مربوط به موضوع حقوق به ‏ویژه حقوق بشر است؛ در این مقاله من مى ‏خواهم این چالش را بررسى کنم و نشان بدهم که وجهه مذهبى اسلام چگونه مى ‏تواند به آن پاسخ دهد.

آنچه در ذیل مى‏آید؛ حاصل گفت و گوى فصلنامه علوم سیاسى با آیت‏الله طاهرى خرم‏آبادى از استادان برجسته حوزه علمیه قم مى‏باشد که علاوه بر عضویت در شوراى نگهبان، در زمینه فقه و اصول و مباحث سیاسى اسلام نیز به تدریس و تحقیق اشتغال دارند. این گفت و گو در زمینه جایگاه مردم در نظام سیاسى اسلام انجام شده و دیدگاه‏هاى وى را در این‏باره طرح مى‏کند.

«علم مدنى»، به معناى اعم، در نظریه سیاسى حکیم ابونصر فارابى، عبارت است از: شناخت پدیده مدنى. شناخت نیز شامل شناخت علمى سیاسى و فلسفى سیاسى تا معرفت‏شناسى سیاسى و حتى منطق و روش‏شناسى سیاسى بوده؛ کما این که پدیده سیاسى نیز شامل: اجتماعى مدنى، مدینه و سیاست مدنى خواه در حد کوچک یا شهرى و ملى و نیز در حد میانى یا امت و سرانجام در برد جهانى و در سطح بزرگ مى‏باشد. انسان مدنى به عنوان جزء اجتماع مدنى و مدینه و عنصر اصلى تشکیل دهنده آن و گروه‏هاى مدنى از قبیل: خانواده و منزل و اصناف مدنى و محلات، تحت عنوان جماعت‏هاى ناقصه، موارد یا بخش‏هایى از اجتماع مدنى و مدینه محسوب مى‏گردند.

توسعه سیاسى از جمله موضوعاتى است که از ابعاد مختلفى مورد بررسى قرار گرفته است. صرف نظر از مباحثى که درباره ضرورت توسعه سیاسى و تقدم یا تأخر آن بر توسعه اقتصادى صورت گرفته، عوامل مختلفى را مى‏توان در جهت دست یافتن به توسعه سیاسى در جوامع اسلامى مورد ارزیابى قرار داد. در نوشته حاضر با استفاده از دیدگاه‏هاى امام على(ع) در نهج البلاغه، «برقرارى اعتماد میان حاکمان و مردم» را به عنوان یک عامل مهم در جهت دست یافتن به توسعه سیاسى مورد بررسى قرار داده‏ ایم. توسعه سیاسى بیش از هر چیز، به امنیت و آرامش در حوزه سیاسى نیازمند است و چنین امنیت و آرامشى تنها در سایه برقرارى اعتماد میان حاکمان و مردم حاصل مى‏شود. بنابر این، باید راه کارهایى را بجوئیم که به ایجاد اعتماد میان آنها بی انجامد.

آدمى طبعا و ذاتا مایل است که دیگران کلام و سخنش را بفهمند و به منظور و مقصودش پى ببرند. انسان‏ها حتى اگر از کمترین درجه معرفت و امکانات شناخت برخوردار باشند، مى‏کوشند براى بیان و تفهیم ما فى‏الضمیر خویش از «طریق زبان»، به سطح ذهن و فکر مخاطب نقبى‏زده و رهیافت‏هاى درون خود را به دیگران عرضه کند. مخاطب نیز براى فهمیدن و شناخت در قلمرویى که چه بسا گوینده از آن بى‏خبر بوده، واکنش نشان مى‏هد. این کنش و واکنش زبانى / معرفتى، فرایند مکالمه و تفاهم براى ایضاح مقصود به «فهم عمیق‏تر» را پارادایم ارتباط سازى دیالوگ (Dialogue) میسر مى‏سازد. گفت و گو به منظور کشف حقیقت را اول بار به سقراط یونانى نسبت مى‏دهند. او کوشش کرد تا مکالمات و مناظرات خود را با سوفسطائیان که داعیه سوداگرى داشتند و نیز پیشه وران، صنعت‏گران و هنرمندان که از اصل حقیقت و فضیلت اخلاقى غفلت کرده بودند، به مسیر عقلانى و غیر اخلاقى رهنمون سازد. در خیابان‏ها و میدان‏هاى عمومى شهر با جوانان به مناظره مى‏نشست و با دیالکتیک «پذیرش و انکار»، آنها را به شنیدن بهترین صورت معانى عدالت، فضیلت و خیر اخلاقى وادار مى‏کرد. هدف و غرض سقراط از گفت و گو کردن «یافتن» حقیقت بوده است. افلاطون از زبان سقراط نقل مى‏کند و مى‏گوید: «کسى که بخواهد در راه حق نبرد کند و زمانى کوتاه زنده بماند، ناچار است به گفت و گو با افراد قناعت کند». در این میان، دیالوگ و ارتباط سازى (Communication) حلقه ارتباطى است که پاره‏ها و اجزاى اندیشه‏ها را به هم پیوند مى‏زند. در چنان ساحتى، ذهن از یک نقطه به نقطه دیگر پیش مى‏رود و در یک جریان حلقوى براى رسیدن به مقصد و مقصود تداوم مى‏یابد. این نوشته، قصد توضیح و تحلیل فلسفه سقراط یا افلاطون را ندارد. غرض آن بود که مدخل بحث را با این نکته آغاز کنیم که اول کسى که روش گفت و گو را در فرایند معرفت بنا نهاده مکالمات سقراط و شاگردش افلاطون بوده است. از آن زمان به بعد، راه‏ها، روش‏ها و نگرش‏هاى گوناگون در این مسأله که انسان چگونه از طریق ذهن و زبان دیگران، به بازشناسى و باز فهمى خویشتن مى‏پردازد، به وجود آمد. اینک این پرسش اساسى مطرح است که؛ اهمیت تفاهم و «درک دیگرى» چیست و چگونه ممکن است؟