جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

"بنابرآنچه گفته شد،در جهت فهم مسئلۀ توحید افعالی از نگاه ملا صدرا،باید به عناصر و مؤلفه‌های دخیل در این مسئله مانند علیت و جایگا افعال اختیاری انسان در آن،فاعل حقیقی و انحصار آن در خدای متعال و صفاتی چون علم و قدرت و اراده،و رابطۀ آن با اختیار انسان،قاعدۀ مهم«بسیط الحقیقه»و چگونگی وحدت خالق و مخلوق و در نهایت وحدت نظام آفرینش و وحدت نظام آفرینش از طریق وحدت فعل،از نگاه صدر المتألهین توجه شود و بدون توجه به این امور توحید افعالی از نگاه ملا صدرا روشن نخواهد شد. چون خداوند در ذات خود تام و فوق تمام است،به ذات بسیط و حقۀ خود و بدون هرگونه مشیت و همت زائد و عارضی و با مشیت،علم،رضا و حکمتی که عین ذات اوست،فاعل ما یفعل و مفیض خیرات و نظام احسن و حکیمانه بوده و این به گفتۀ صدرا کامل‌ترین نوع قدرت است(صدر الدین شیرازی، همان:301/6). بنابراین،توحید افعالی را در نگاه ملا صدرا می‌توان این گونه بیان کرد که وجود منبسط به عنوان فیض اول،با تمام مراتب تشیکی‌اش،از مجردات ثابت گرفته تا مادیات،متغیر،از جنبۀ ظلی و انتسابش به حق تعالی امر واحد و دفعی است(کن)، در عین حال متکثر،دائمی و نامتناهی و تدریجی است(فیکون). در این صورت،پاسخ به سؤال توحید افعالی همان وست که حکما و از متکلمان متأخر امامیه بدان معتقدند که با تمسک به قاعدۀ علیت در فلسفه،فعل را هم به فاعل قریب و هم به خدای متعال منسوب می‌کنند که در عین حال از هردو صادر می‌شود،اما انتساب فعل را به فاعل قریب و بی‌واسطه یعنی انسان به صورت حقیقی و انتساب آن به فاعل با واسطه یعنی خدای متعال را به گونۀ مجازی می‌دانند.

"به نظر می‌رسد حرف ایشان ناتمام است،زیرا از روایاتی که در ذیل این آیات وارد شده است چنین استفاده می‌شود که هیچ مانعی ندارد فرزندان خردسال نیز به احترام پدران،به بهشت بروند و در کنار آنها قرار بگیرند. از این دسته از روایات چنین استفاده می‌شود که سرانجام اطفال مؤمنان به پدران خود ملحق می‌شوند و تربیت آنان به دست حضرت ابراهیم خواهد بود. از این دسته از روایات چنین به دست می‌آید که تربیت اطفال مؤمنان شیعه به دست حضرت زهرا علیه السلام صورت می‌گیرد و پس از تربیت آنها به پدر و مادر و یا سایر بستگان خود تحویل می‌شوند تا به آنها ملحق گردند. نظریه سوم که بعض از محدثان شیعه به آن معتقدند این است که در روز قیامت خداوند اطفال کفار و مشرکان را مورد امتحان قرار می‌دهد و آنجا آتشی را معین می‌کند به آنان می‌گویند وارد آتش شوند. آن دسته دیگر از روایات که می‌گوید آنها عذاب نمی‌شوند،منظور آن است که آنها در آتش قرار دارند ولی آتش آنها را نمی‌سوزاند و این نسوزانیدن آتش دلیل آن است که حجت به آنان تمام بشود تا وقتی برآنان گفته می‌شود وارد آتش شوید،اگر وارد شوند خوف کنند و اگر وارد نشوند از امتحان الهی بیرون نیامده باشند.

بنابراین،همان طوروی که از علت سوزاندان آتش سؤال نمی‌شود،چون سوزاندن صفت ذاتی آتش است،همین طور اعتبار این ارزش علمی برای عقل اجتماعی از اوصاف ذاتی آن بوده و قابل انفکاک از آن نخواهد بود البته اگر این مدرک عقلی به درجۀ یقین نرسد،در محدودۀ ظن باقی می‌ماند،که خدای متعالی درباره آن فرموده است:ن‍ و بیشتر آنها جز از گمان پیروی نمی‌کنند با آنکه گمان هرگز انسان را از حق بی‌نیاز نمی‌سازد. دوم:دین-بنابر آنچه گذشت-یک پدیدۀ اجتماعی است که عقل جمعی با قدرت غالب خود به افراد در بعضی از موقعیتها و مراحل تحمیل می‌کند،بدون اینکه برای آنها آزادی انتخاب وجود داشته باشد،و این بدین معناست که اگر در بعضی از زمانها آنها را وادار کند که مطلقا دینی نداشته باشند،آنها غیر متدین می‌شوند و چاره‌ای جز اطاعت نخواهند داشت. با قطع نظر از ارتباط دین به وحی و دریافت دین از طریق وحی که همۀ ادیان آسمانی برنقل آن اتفاق‌نظر دارند،اگر در بررسیهای تاریخی مبتنی برعلم باستان‌شناسی به انسان اولیه مراجعه کنیم،بذر دین و ارتباط با ماوراء الطبیعه را حاکم می‌بینیم،با اینکه عقل جمعی هنوز شکل نگرفته بود؛چون برای هرآشنای به علم جامعه‌شناسی روشن است که عقل جمعی امری متأخر از اجتماع بود و این جامعۀ متقدم،بذرهای آگاهی دینی در آن وجود داشت. 4. خاتمه بعد از این مرور مختصر برتعریف و ارزش علمی آنچه عقل اجتماعی و جمعی نامیده می‌شود،و همچنین اشارۀ مختصر به سوء استفاده از پدیدۀ عقل جمعی،زمان آن فرارسیده که مطالبی را دربارۀ این دو اصطلاح ذکر کنیم که بعضی از آنها خلاص مطالب گذشته و برخی دیگر مطالب جدیدی است.

"مقایسۀ رابطۀ عقل و دین از منظر ابو حامد غزالی و مرتضی مطهری* *علاء الدین ملک‌اف طلبه سطح چهار مجتمع عالی امام خمینی رحمه الله و دانشجوی دکتری تربیت مدرس تهران چکیده بدون شک پرداختن به رابطۀ عقل و دین و روش شناخت دین و دستیابی به معارف الهی، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های اندیشمندان بوده است. قلمرو هریک از این دو تا کجاست؟میزان و حدود عقل در این زمینه تا چه حد است؟آیا عقل و دین با هم سازگارند؟در فرض عدم سازگاری با چه عیار و ملاکی، شناخت دین حاصل می‌شود؟و اصولا در شناخت دین و معارف الهی،عقل فقط به عنوان روش مطرح است و یا به عنوان منبع دینی هم می‌تواند نقش‌آفرینی نماید؟ در این مقاله موضوع فوق را با روش مقایسه‌ای بین آرای ابو حامد غزالی و مرتضی مطهری مورد تأمل قرار داده‌ایم. اما اینکه نص متواتر برخلاف عقل باشد،غزالی این گونه موارد را محال می‌داند،به این دلیل که قائل است دلیل عقلی نسخ و بطلان را نمی‌پذیرد(غزالی،المستصفی من علم الاصول:252) ایشان تعارض در دو فعل را به معنای تناقض می‌داند. استاد مطهری معتقد است پیوندی که میان عقل و دین اسلام هست، در هیچ دینی وجود ندارد. استاد مطهری معتقد است اگر ظاهر قرآن و سنت مطلبی را می‌گوید و عقل به طور قاطع برضد آن باشد،اینجا خود حکم عقل دلیل براین است که آن ظاهر مقصود نیست. استاد مطهری معتقد است طرح این گونه مسائل نشانگر این مطلب است که انسان باید عقل خود را به کار گیرد و در مورد مسائل مذکور تعمق کند(مطهری،مجموعه آثار:880/6)."

"در این میان،اسلام تنها دینی است که با توجه به رسالت جهانی و ماندگار خویش، برای بارور ساختن این گرایش فطری و باور تاریخی،برنامۀ جامع و طرح نظام‌مند در قالب نظریۀ«حکومت عدل جهانی مهدوی عجل الله تعالی فرجهم شریف»برای بشریت ارائه نموده و تحقق آرمانهای متعالی انسانی را مهم‌ترین رسالت خود اعلام کرده است. نکتۀ قابل تأمل در اندیشۀ فکویاما این است که وی به رغم اینکه نسبت به تحقق عقیدۀ خود سخت پایبند و امیدوار است و تنها راه گسترش قلمرو آزادی و رهایی از قیود ضرورت و سنت را رویکرد به الگوی لیبرال دموکراسی می‌داند،اما با این حال عارضه‌ای نگران‌کنندۀ چنین جامعۀ نوینی که در حال شکل گرفتن است را، یکنواختی فرسایش کنندۀ آن برای بشر دوران پایان تاریخ می‌دارند و نسبت به چنین پیامدی،دغدغه‌مند و نگران است. اینکه دیده می‌شود،تئوری پایان تاریخ فکویاما براساس جهانی شدن ارزشهای لیبرالیسم،از سوی طیف سیاست و حکومت در غرب و آمریکا،مورد استقبال و توجه وافر قرار گرفته است،به این دلیل است که فرضیۀ فکویاما،تویجه تئوریک لازم را برای تحمیل برتری لیبرال دموکراسی غرب برسایر جوامع،تا حد زیادی فراهم ساخته است. امتیازات آینده‌نگری اسلامی و شیعی چنان‌که در بخش نخست اشاره گردید،از نظر فکویاما،اندیشۀ لیبرالیسم آخرین مرحلۀ تکامل ایدئولوژیکی بشر محسوب می‌شود و دولت لیبرال دموکراسی نیز کامل‌ترین الگوی زیست بشری در پایان تاریخ است. امام باقر علیه السلام در مورد توسعۀ عقلانیت در عصر ظهور،می‌فرماید: اذا قام قائمنا وضع یده علی رؤس العباد فجمع به عقولهم و اکمل به احلامهم(کلینی،الکافی 1363:25/1)؛هنگامی که قائم ما قیام کند دست خود را برسر بندگان قرار می‌دهد(کنایه از اشراف حضرت است)و درسای(او عقول مردم زیاد شده و فهم آنان کامل می‌گردد.

دانشی که موضوع خویش را وجود مطلق قرار داده و با روش عقلی و بهره گیری از برهان در پی درک حقایق اشیا است را «فلسفه اسلامی» نامیده اند. اما چرا این فلسفه را با پسوند «اسلامی» وصف کرده اند؟ برای پاسخ گویی به این پرسش، نخست به امکان تحقق فلسفه اسلامی و سپس به ویژگی ها و مولفه هایی که در مجموع، امکان شکل گیری فلسفه ای با وصف اسلامی را قابل قبول می سازند، پرداخته شده است.بررسی جنبه اسلامی آنچه که امروز با نام «فلسفه اسلامی» شناخته می شود، بخش دیگر این مقاله را تشکیل می دهد. در آغاز این بخش در نقد دیدگاهی که عنوان «فلسفه اسلامی» را ساخته و پرداخته شرق شناسان می داند، به تبارشناسی این واژه پرداخته و آثار آن در نوشته های فیلسوفان اسلامی پی گرفته شده است و در ادامه، واژه «فلسفه عربی» مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. آن گاه مولفه هایی که بیانگر اسلامی بودن فلسفه موجود است، برشمرده شده و در پایان به طرح و نقد دیدگاه مخالف تحقق فلسفه اسلامی پرداخته شده است. این مقاله در مجموع با گردآوری دیدگاه های گوناگون درباره نسبت میان اسلام و فلسفه اسلامی، به ارائه معیارهایی که انتساب فلسفه اسلامی به اسلام را قابل قبول می سازد، پرداخته است.

اختلاف در عوامل توجیه کننده یک باور، تفسیرهای متفاوتی از مبناگرایی را پدید آورده است. از جمله این تفسیرها، «مبناگرایی معتدل» است که از سوی معرفت شناس برجسته غربی، پل موزر ارائه شده است. از دیدگاه او، معرفت های تجربی انسان دارای دو دسته مبانی هستند: گزاره ای و غیرگزاره ای. مبانی غیرگزاره ای یا غیرمفهومی به یاری تبیین و نوعی انسجام گرایی، می توانند مبنای مبانی گزاره ای قرار گیرند و این مبانی گزاره ای، مبنایی برای دیگر معرفت های بشری باشند. وی این دیدگاه را «درون گرایی غیرافراطی» می نامد.نویسنده با تبیین این تفسیر، آن را با دیدگاه ابن سینا سنجیده است. به نظر می رسد ابن سینا به دو نوع مبنا معتقد است. براساس یک نوع مبنا، می توان وی را مبناگرای رادیکال دانست، اما براساس مبنای دیگر که مربوط به معرفت های تجربی است، مبناگرای معتدل به شمار می رود که این امر دیدگاه موزر و ابن سینا را به یکدیگر نزدیک می سازد. مساله مهم دیگر، نوعی برون گرایی در هردو دیدگاه است.

ادراک عقلی در حکمت متعالیه ملاصدرا با سه رویکرد گوناگون بیان شده است. رویکرد نخست، مشاهده صورت های عقلیه از دور است. آنچه مشاهده می شود مثل نوریه یا عقول فعاله است. رویکرد دوم، افاضه صورت از عقل فعال است. در این رویکرد، نفس انسانی با صورت های معقوله موجود در عقل فعال متحد شده و در پی این اتحاد، صورت های معقوله برای او حاصل می شود. در رویکرد سوم که برای سالک واصل قابل تحقق است، نفس انسانی با اندکاک در ذات الهی و فنای باله به حقیقت امور خواهد رسید و در نتیجه، خلاق صورت ها خواهد بود.نگارنده در این نوشتار می کوشد تا با بررسی سخنان صدرالمتالهین به تبیین واپسین دیدگاه وی در ادراک عقلی که همان رویکرد سوم است بپردازد. افزون بر این به واکاوی و تبیین دو رویکرد نخست در نظام معرفت شناسانه ملاصدرا و هماهنگی آنها با مبانی حکمت متعالیه نیز خواهد پرداخت.

مفهوم «وجود» و جایگاه آن در تفکر فلسفی انسان و پیوندش با دیگر مفاهیم، راه پرفراز و نشیبی را در تاریخ اندیشه بشری می پیماید. جای شگفتی است مفهومی که در بسیاری از سنت های فلسفی، بدیهی و به تعبیری روشن ترین بدیهی شمرده می شود دچار چنین تطوری گردد. این مفهوم در برخی از دیرینه ترین سنت های فلسفی دوران باستان جایگاهی بس محوری داشته است، به گونه ای که موضوع فلسفه، وجود بماهو وجود دانسته می شود. در دوره های پسین این مفهوم در حاشیه مباحث فلسفی قرار گرفت. در سده های گذشته در حکمت متعالیه و اگزیستانسیالیسم غربی دیگربار احیا شد و افق های تازه ای بر اندیشه بشری گشود. گذری کوتاه بر مسائلی که در این دو جریان فلسفی ارائه می شود، از نزدیکی قابل توجهی درباره وجود پرده برمی دارد.در این نوشتار با طرح پاره ای از مسائل مهم در باره وجود در حکمت متعالیه و نزد گروهی از بزرگان اگزیستانسیالیسم، روزنه ای را برای تطبیق و مقایسه جست وجو خواهیم کرد.

بی گمان مساله توجه به انسان و عدم ثبات ذات او از محوری ترین مباحث فلسفی نزد ملاصدرا و کرکگور است. شاید این نقطه اشتراک، مهم ترین شباهت میان این دو اندیشمند نیز باشد. اگر به کل آثار هر دو متفکر نظر افکنده شود، بی گمان خواننده به این نتیجه می رسد که یکی از اهداف آن ها، آسیب شناسی ذات انسان و سپس تاسیس نظامی است تا براساس آن، بتوان راه رسیدن به وجود حقیقی انسان را به دست آورد. البته نمی توان انکار کرد که تمام فیلسوفان پیش از آنها، به انسان و توانایی های او توجه ویژه ای داشته اند؛ اما نوع نگاه این دو اندیشمند با دیدگاه های پیشینیان خود کاملا متفاوت به نظر می رسد.از این رو، نوشتار پیش رو بر آن است تا شباهت ها و تفاوت های دیدگاه این دو متفکر در زمینه سیلان وجودی انسان را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد.