جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مجموعۀ معارف و تعاليم ديني، به دو قسم معارف نظري و عملي تقسيم مي‌شود. تعاليم نظري دين غالباً در صورت گزاره‌هاي حقيقي، از وجود واقعياتي خبر مي‌دهند و تشکيل‌دهندۀ حوزۀ عقايد و جهان‌بيني ديني هستند. در مقابل، دستورات عملي دين شامل احکام و اخلاقيات که عموماً به‌شکل جملات انشايي و در برخي موارد به‌صورت اخباري ذکر شده‌اند، بيانگر ايدئولوژي و موقف عملي انسان‌ها هستند. آنچه در اين مقاله مورد توجه قرار گرفته، تبيين کيفيت ارتباط اين دو دسته از حوزه‌هاي تعاليم ديني با الهام از نظريۀ اعتباريات علامه طباطبايي است. گزاره‌هاي نظري، گزاره‌هاي پايه و اساسي دين شمرده مي‌شوند و موقف عملي انسان، براساس اين مباني نظري شکل مي‌گيرد. هرچند علامه طباطبايي، به رابطۀ توليدي- منطقي ميان گزاره‌هاي حقيقي و اعتباري قائل نيستند، اما رابطۀ اين دو حوزه (اعتباريات و حقايق) را به کلي منقطع و گسسته نمي‌بينند. در مقالۀ پيش رو مي‌کوشيم با توجه به آراء علامه طباطبايي و شهيد مطهري و تحليل ايشان درباره حقيقت اعتبارات شرعي، تبييني قابل قبول، از نحوۀ ابتناء و ارتباط اعتبارات شرعي (فقه و اخلاق) با حقايق توحيدي ارائه دهيم.

انديشه درباره دنيا و آخرت، زندگى و مرگ، فنا و بقا، تداوم يا انقطاع حيات، محدود بودن هستى به جهان ماده يا امتداد يافتن آن در عالمى غيرمادى، جزء جدايي‌ناپذير حيات بشري بوده است. در اين پژوهش برآنيم تا رابطه ميان دنيا و آخرت در عرفان اسلامي را با تکيه بر انديشه‌هاي امام خميني ره بررسي کنيم. در انديشه عارفان، از دنيا و آخرت به عالم ظلمات و عالم نور تعبير شده است و در واقع، در بيشتر موارد، عارفان با نکوهش عالم ظلماني، در پي رسيدن به عالم نوراني بوده‌اند، اما در انديشه امام خميني ره با تأثيرپذيري از اسلام، نه تنها دنيا امري نکوهيده شمرده نمي‌شود، بلکه مي‌تواند واسطه و راهي براي رسيدن به عالم نوراني و آخرت باشد.

وجود برخي عوامل مشترک در عرفان و سوررئاليسم، عده‌اي را به برآن داشت تا حکم به مشابهت عرفان و سوررئاليسم کنند. عواملي همچون: شطح‌گويي‌هاي عارفان و نگارش خودکار سوررئاليست‌ها، ناهوشياري بر خويشتن در لحظات سکر و فنا، جست‌وجوي راه رستگاري در مراحلي بالاتر از خويشتن معمول و زندگي عادي و در لحظات خلسه و اشراق، گونه‌اي عقل‌ستيزي، تأکيد بر خيال، کوشش در شکستن غل و زنجيرهاي خويش، تلاش در جهت تغيير دادن درک از دنيا، تأکيد بر عشق و جست‌وجوي واقعيت در فراسو و در باطن واقعيت ظاهري از رهگذر خلسه، اشراق و ارج‌نهادن بر جنون، و رسيدن به معنا و حقيقت. اما تفاوت‌هاي ميان اين‌دو، تفاوتي عميق و بنيادي است و اگر شباهتي وجود دارد، بيشتر در حوزة روش‌ها و ادعاها و آثار ـ البته در بستري بسيار متفاوت- است؛ ولي وجود همين شباهت‌ها، پژوهشگران را به مقايسة ميان آنها برانگيخته است؛ درحالي‌که اين‌دو، هم در مقصد و هم در راه و هم در برداشت خويش از انسان و لايه‌هاي نهان وجود او، تفاوت‌هايي ژرف با يکديگر دارند.

تأويل مرتبه ناپيداي تفسير و مربوط به باطن امور است. اصولاً تلقي از تأويل متن، متأثر از هستي‌شناسي است. توجه به وجود و مراتب آن و نسبت ميان انسان، قرآن و هستي در رويکرد به تأويل مؤثر است. در مقاله پيش‌رو، مباني هستي‌شناختي و زبان‌شناختي تأويل قرآن واکاوي شده است. از مباني هستي‌شناختي تأويل طولي، مراتب عالم و نسبت ظاهر و باطن و تناظر انسان، قرآن و هستي و نيز توجه به عالم خيال را که در انسان به خيال متصل و در عالم به خيال منفصل از آن ياد مي‌شود، مي‌توان نام برد. در مباني زبان‌شناختي، مؤلف‌محور بودن (فهم مراد و نيت متکلم)، از راه فهم کلام و امکان گسترش زبان عرفي و روح معنا و نيز لايه‌هاي طولي حقيقت قرآن قابل طرح است. در پايان، نمونه‌اي از آيات تأويلي ملاصدرا بيان شده و اينکه در چه مجموعه‌اي از عناوين تأويل قرار مي‌گيرد، به‌طور گذرا مطرح شده است. اين مقاله بر آن است مباني تأويلات را با تکيه بر آراي ملاصدرا ارائه دهد تا راه براي درک تأويل در مسلک وي هموارتر گردد.

مقاله پيش‌ِرو دربارۀ شناخت‌شناسي و سازوکار آن است؛ بدين‌معنا که به بررسي مراتب شکل‌گيري علم و آگاهي در ذهن انسان در قلمروي علم حصولي، أعم از تصور و تصديق که مبتني بر ديدگاه فيلسوفان مسلمان است پرداخته، و نحوۀ حصول علم در سه سطح معقولات اولي، معقولات ثانيۀ منطقي و معقولات ثانيۀ فلسفي، با توجه به نظريه تعالي ملاصدرا مبتني بر تجرد نفس انسان بيان مي‌شود. همچنين سازوکار شناخت عرفاني براساس علم حضوري که خاستگاه آن قلب انسان است، از نگاه اهل معرفت بررسي مي‌شود و ماهيت تجربه‌هاي عرفانيِ برخاسته از علم حضوري ِاهل معرفت و ارائه ملاک و مناط صدق و کذب اين مکاشفه‌ها واکاوي شده و سطح عالي شناخت را براساس حق‌اليقين و يکي شدن معرفت‌شناسي و هستي‌شناسي عارف در سفر سوم ارائه مي‌دهد.